Климатските промени се „мултипликатор на ризик“ за регионот на Југоисточна Европа, веќе идентификуван како еден од најранливите региони на светот, кој ќе стане сè поранлив на топлина, суша и други екстремни временски настани со зголемувањето на глобалните температури, според новиот извештај на ОБСЕ и Центарот за истражување и консултации со јавна политика „Аделфи“.

Регионот, кој ги вклучува земјите од поранешна Југославија и Албанија, кои беа уништени од војната во 90-тите и заврши со распаѓање на СФРЈ, веќе е склон кон гранични тензии.

Сега извештајот „Регионална процена за Југоисточна Европа: Безбедносните импликации од климатските промени“ ги идентификува граничните жаришта низ целиот регион каде зголемувањето на температурите и екстремните временски услови ризикуваат да ги влошат постојните проблеми и да ги зголемат тензиите на границите.

„Климатските промени ќе влијаат на животната средина, економијата и општеството на регионот на сложен начин, истовремено зголемувајќи го притисокот врз политичките системи“, се вели во извештајот на ОБСЕ.

„Иако тие не предизвикуваат директно конфликти, тие реагираат со други притисоци да влијаат на безбедносниот пејзаж, вклучувајќи го растот на населението, нееднаквиот економски развој и ограничувањата на ресурсите. Со други зборови, климатските промени делуваат како мултипликатор на ризик“, се вели во извештајот.

Климатските промени се едно од најважните прашања на нашето време во политичката, економската, социјалната и еколошката сфера. Може да се појави и како безбедносно прашање кога тие комуницираат со други притисоци како што се нееднаков економски развој, социјална нееднаквост и ограничувања на ресурсите. Овие предизвици можат да се решат само преку мултилатерален и кооперативен пристап, рече генералниот секретар на ОБСЕ Хелга Марија Шмид во соопштението за јавноста.

Примери на начини на кои климатските промени ги засилуваат постојните ризици се промените во пристапот до достапноста на природните ресурси, што може да доведе до зголемена конкуренција во и преку границите. Во исто време, намалената ефикасност на производство на енергија, предизвикана и од повисоки температури и од помали врнежи од дожд, како и од закани за производство на енергија и инфраструктура за пренос од екстремни временски услови, ги загрозува синџирите на снабдување и енергетската безбедност, се вели во извештајот.

„Зголемената побарувачка за вода и несигурната испорака вршат притисок врз постојните аранжмани за управување со водите и можат да ги комплицираат политичките односи, особено во прекуграничните речни сливови каде што не постојат рамки за соработка“, додаде тој.

Пред сè, екстремните временски прилики и климатските катастрофи „можат да ја влошат политичката нестабилност и да ризикуваат средства за егзистенција, што може да биде главен фактор за луѓето да мигрираат или да се свртат кон нелегални извори на приход. Конечно, климатските промени исто така можат да влијаат на производството на храна и да ја зголемат нестабилноста на цените на храната. Забрзано зголемувањето на цените на храната, пак, може да дејствува како катализатор на социјалната нестабилност, насилните протести и граѓанските немири“.

Четири степени потопло

Во моментов, Југоисточна Европа е климатски разновидна, со суптропски медитерански јужни и крајбрежни региони и умерена континентална клима во северните и низинските области. Исто така, има уникатна и богата биодиверзитет, благодарение на голем број живеалишта, вклучувајќи крајбрежни лагуни, мочуришта, планини, карстни терени и медитерански шуми.

Студија на Светска банка од 2014 година ја идентификува Југоисточна Европа како една од „жариштата“. Предвидува чести топлотни бранови ако температурите се зголемат за 4 °C до 2100 година, пад на врнежи од 20-50% и пораст на суви денови за 20%. Падот на врнежите во лето ќе биде придружен со екстремни врнежи од дожд и поинтензивно топење на снегот во зима и пролет, што пак ќе доведе до поголеми поплави и лизгање на земјиштето. Крајбрежните области ќе бидат засегнати од зголемувањето на нивото на морето, додека суптропската клима ќе се префрли на север, а крајбрежните и јужните области ќе бидат топли и суви во лето.

„Биодиверзитетот и екосистемите на Југоисточна Европа се под закана, бидејќи климатските промени се очекува да предизвикаат пад на поволните климатски услови, побавна природна миграција на видовите и деградација на многу природни живеалишта“, се вели во извештајот на ОБСЕ.

Некои од овие промени веќе се случуваат, а ефектите од климатските промени веќе се чувствуваат низ целиот регион. Извештајот укажува на зголемување на просечните температури од 1,2° C во последните две децении и поголема фреквенција на топлотни бранови, суши, ризици од поплави и шумски пожари.

Многу природни ресурси во регионот ги преминуваат границите, вклучувајќи шест вообичаени речни или езерски сливови, вклучувајќи го и сливот на реката Сава, главниот дренажен слив во регионот и втората по големина притока на Дунав, кои ги делат Словенија, Хрватска, Босна и Херцеговина, Србија, Црна Гора и Албанија.

„Поделените природни ресурси значат заеднички еколошки предизвици. Домашниот отпад, индустрискиот отпад и отпадот од дивите депонии и депонии често завршуваат во прекугранични реки, создавајќи проблеми за регионот. Загадувањето на воздухот во урбаните и индустриските области има негативно влијание врз здравјето на луѓето и животната средина, додека употребата на земјиштето се менува: и покрај забавените трендови на урбанизација во последните неколку години, луѓето продолжуваат да се движат од руралните или земјоделските области во градовите и крајбрежјето, правејќи притисок врз природните живеалишта во крајбрежните области.”

Климатските промени ќе влијаат на здравјето на луѓето, бидејќи се очекува топлотните бранови да ја намалат продуктивноста на работниците и да ја зголемат смртноста поврзана со аерозагадувањето и топлината. Потопла и влажна клима е поволна и за комарците кои пренесуваат болести. Поплавите носат дополнителни ризици од болести покрај директната закана за животот на луѓето.

На шумите – кои зафаќаат големи делови од Југоисточна Европа – им се заканува пожар, како и повисоки температури, промени во моделот на врнежи, поплави и времетраењето и фреквенцијата на сушите со затоплување на светот. Нелегалната сеча е уште една закана за шумите во регионот.

37 критични точки

Истражувањето идентификуваше 37 критични точки од безбедносно значење поврзани со климата, од кои седум беа идентификувани како приоритети.

Меѓу нив има два вообичаени речни сливови – сливот на реката Сава и сливот на реката Дрим – кои се соочуваат со ризици од поплави, нарушувања на производството на хидроенергија и загадување со зголемувањето на температурите.

„Прекуграничната соработка на реките е особено важна затоа што ефектите од климатските промени влијаат на сите крајбрежни области“, се вели во извештајот.

Рудниците – активни и напуштени – претставуваат дополнителни закани. Неколку рудници за олово и цинк околу границата БиХ-Србија претставуваат ризици како деградација на земјиштето и загадување на почвата, загадување на водата како резултат на испуштање на нетретиран индустриски отпад во водните патишта и здравствени ризици. Иако повеќе не е активен, рудникот за хром, арсен и антимон во Лојане во северна Македонија, во близина на српската граница, има незаштитена депонија за јаловина што претставува ризик од загадување.

Експертите предупредуваат дека прекуграничното загадување може да ги влоши тензиите во регионот.

Три планински области распоредени во два или повеќе окрузи се исто така на списокот на фокусни точки: Шар Планина и областа на масивот Кораб (Албанија, Косово и Северна Македонија), Долината Дрина – областа Тара (БиХ, Црна Гора и Србија) и Сутјеска – Дурмитор-кањон на реката Тара (БиХ и Црна Гора).

Долината Дрина – планината Тара, на пример, се соочува со ризици од уништување на шумите, шумски пожари, губење на биолошката разновидност и загадување на почвата и подземните води.

„Бидејќи областа се потпира многу на земјоделството и туризмот, нејзината економија е особено ранлива на ефектите од климатските промени“, се вели во извештајот.

Два приоритетни предизвици

Извештајот исто така идентификува два приоритетни регионални предизвици. Првиот е загадувањето на воздухот, пред сè од електраните на јаглен, но и од градовите и урбаните области. Неколку извештаи претходно покажаа дека штетите од загадувањето на воздухот не се однесуваат само на населението на Западен Балкан – каде повеќето земји кои се стремат кон ЕУ се во голема мера зависни од јагленот – туку и низ цела Европа

Второ, постои движење на бегалци и мигранти кон ЕУ низ регионот, додека малите изгледи за вработување и економските можности предизвикуваат голем егзодус на нејзиното младо и образовано население во ЕУ.

„Ефектите од климатските промени веројатно ќе ја влошат сегашната економска состојба и ќе обезбедат стимулации за понатамошна миграција и внатрешно раселување“, се вели во извештајот.