Ројтерс институтот за студии по новинарство при угледниот Универзитет Оксфорд неделава го објави Извештајот за дигитални вести за 2022 година. Овој извештај, но и неколку други регионални и домашни релевантни истражувања, покажуваат дека и во светот, и во регионот но и кај нас е сè поизразен трендот на паѓање на довербата во медиумите и новинарството, како и бегството на публиката од вестите.

Меѓу клучните наоди на извештајот на Институтот Ројтерс, базиран на истражување за консумирањето вести во 46 земји (пазари) во светот, се нагласува дека врската помеѓу новинарството и најголем дел на публиката се раскинува и бледнее. Освен тоа, истражувањето посочува загрижувачки пад на довербата во медиумите воопшто, по благиот пораст на довербата за време на ковид-19 пандемијата. Од 2017 до 2022 година, довербата во медиумите на светско ниво бележи остар пад од 63 отсто на 51 отсто или цели 12 проценти.

Во извештајот, меѓу другото, се посочува тренд на „избегнување на вестите“, односно сè поголемо бегање на публиката од информативните содржини кај сите медиумски формати. Довербата во медиумите е опадната во речиси сите земји опфатени со истражувањето. Падот на публиката кај традиционалните медиуми, сепак, не се надоместува целосно со порастот кај новите (интернет) медиуми, кои веќе го преземаат приматот. Растот на публиката кај дигиталните медиуми е благ, а кај доминантните социјални мрежи, кои ја задржуваат повозрасната публика, се забележува бегство на помладите, кои користат други социјални мрежи, базирани главно на видео содржина и забава, како на пример Тик-ток.

Кои се главните причини за овој пад на довербата и феноменот на избегнување на вестите што ги наведува ова светско истражување?

43 отсто од испитаниците велат дека во вестите има премногу политика и ковид-19. 36 отсто од нив велат дека вестите имаат негативен ефект врз нивното расположение. Речиси една третина од анкетираните, или 29 отсто велат дека се истрошени од количината вести. Освен тоа, 29 отсто од нив сметаат дека вестите се недоверливи или пристрасни. 17 отсто велат дека вестите ги водат до расправии што би сакале да ги избегнат. 16 отсто, пак, сметаат дека вестите не им користат за ништо, односно дека не можат да направат ништо со информациите што ги добиваат.

Овие наоди се особен предизвик за индустријата на вестите, бидејќи токму темите што новинарите ги сметаат за најважни, како политичките кризи, меѓународните конфликти, глобалните пандемии и климатските катастрофи, се чини дека се оние што одвраќаат некои делови од публиката од консумирањето вести. Ова е особено видливо меѓу оние што се помлади или потешко достапни за индустријата на вестите, се наведува во извештајот.

Новинарите и политичарите – главни извори на дезинформации

Иако Северна Македонија не е опфатена со истражувањето на Институтот Ројтерс, податоци за перцепциите на публиката што може да се анализираат во овој контекст, може да се пронајдат во неодамнешното истражување „Ефектот на дезинформациите и странските влијанија врз демократските процеси во Северна Македонија“  што го спроведе Фондацијата Метаморфозис. Наодите на ова истражување посочуваат неколку мошне загрижувачки трендови во однос на довербата на публиката во медиумите и во новинарите.

Имено, на прашањето: „Преку кои чинители се шират дезинформации во земјава“, најголем дел од испитаниците велат дека новинарите/медиумите (89,8 отсто) и политичарите (90,6 отсто) се главните чинители за ширење лажни вести. По нив се социјалните медиуми (81,3 отсто) и интернет-порталите (78,2 отсто).

Одговорите на прашањето: „Во колкава мера им верувате на следниве медиуми/извори на информирање?“, покажуваат дека 67,4 отсто (главно/целосно верувам) од испитаниците најмногу им веруваат на личните контакти (семејство, колеги, пријатели), кои ги користат и како извор на информирање. Процентот на довербата во радиото е 58,6 отсто. Половина од анкетираните им веруваат на домашните ТВ-канали и на ТВ-станици од соседните земји. Најмалку доверлив извор/медиум на информирање според 44,6 отсто од испитаниците се социјалните медиуми, по нив интернет-порталите (32,6 отсто) и инфлуенсерите (32,3 отсто).

Потврда за трендот на недоверба може да се најде и во регионалното истражување „Отпор кон дезинформации и говор на омраза: Акција на граѓанското општество за реафирмирање на слободата на медиумите и спречување дезинформации и пропаганда за ширење омраза во земјите од Западен Балкан и во Турција“, спроведено во 2020 година во седум земји од регионот и во Турција. Според ова истражување, недовербата во медиумите е најсилно изразена во Босна и Херцеговина и во Северна Македонија, каде што 49 отсто од публиката нема доверба во медиумите.

Освен тоа, индикативно во ова истражување е дека кај публиката во земјава е најмала довербата и во истражувачкото новинарство во однос на другите земји во регионот (само 36 отсто), и покрај тоа што можеби токму во тие неколку редакции што се занимаваат поинтензивно со истражувачко новинарство се воочува можеби највисок квалитет на новинарскиот производ.

Кои би можеле да бидат главните причини за овие перцепции за новинарството и медиумите кај нас? Иако Северна Македонија направи голем скок на последниот светски Индекс на слободата на медиумите на „Репортери без граници“, од 90-то на 57-то место, „Репортери без граници“ со право ги посочуваат хроничните болести кои сè уште ги има во земјата. Тука се клиентелизмот и врските меѓу политиката (партиите) и сопствениците, создавањето паралелни системи на информирање на јавноста од страна на политичките партии, падот на професионализмот и квалитетот на медиумските содржини, зголемената присутност на дезинформациите, пропагандата, омразата и заканите – особено на интернет и социјалните мрежи, поларизацијата и поделбите во медиумите и јавноста, недоволната сила на саморегулацијата… Сите овие фактори сериозно влијаат и врз недовербата кон медиумите, и придонесуваат за отуѓување и бегство на публиката од нив.

Како да се врати публиката и довербата во медиумите?

Очигледно, состојбата со (не)довербата во медиумите е сериозен предизвик, кој ќе биде тешко да се надмине за кусо време, имајќи предвид дека падот е производ на долгогодишни ретроградни процеси, но и на сосем новите услови во кои оперираат медиумите и новинарството во новата, дигитална ера, во која тие не се ексклузивниот посредник или медиум преку кој информациите доаѓаат до публиката.

Од друга страна, и Ројтерс институтот со право посочува дека глобалните кризи предизвикани со војната во Украина, а и претходно со ковид-19 пандемијата, ги потсетија луѓето ширум светот за вредноста на точното и фер известување кое што се доближува до вистината во најголема можна мера. Но, овој извештај нуди повеќе докази дека огромниот обем и депресивната природа на вестите, чувството на немоќ и токсичните онлајн дебати одвраќаат многу луѓе – привремено или трајно од консумирањето вести и информации.

Избледувањето и раскинувањето на врската помеѓу медиумите и публиката е исто така еден важен фактор во оваа состојба. За разлика од времињата пред дигиталната ера, кога публиката преку претплата на ТВ-каналите или купување весници беше „сопственик“ на медиумите, односно важен фактор во нивното финансирање, „бесплатните“ вести ја претворија неа од сопственик во „производ“, кој медиумите го продаваат на комерцијалните огласувачи или политиката.

Онлајн претплатата или формуларите за регистрација предизвикуваат страв од злоупотреба на личните податоци, немаат ефект и дополнително влијаат на отуѓување на публиката, која се навикнала да добива бесплатни содржини. Медиумите треба да најдат начини за да ја воспостават повторно врската со нивните корисници, за да не бидат толку зависни од парите што доаѓаат од бизнисот, политиката или државата. Иако е тоа исклучително тешко, во светот веќе постојат повеќе успешни модели на медиуми што се финансираат од публиката, што покажува дека оваа мисија и не е баш така невозможна како што изгледа.

Сепак, за да се воспостави таква врска, како што посочуваат истражувачите од Ројтерс институтот на пример, медиумските издавачи ќе треба да бидат уште повеќе фокусирани на задоволување на потребите на специфичните публики и да демонстрираат вредност за корисниците. Корисниците на интернет имаат пристап до невиден број содржини, производи и услуги што се натпреваруваат за нивното внимание и тешко заработени пари, а вестите треба да се истакнат, да се поврзат и да создаваат вредност, доколку сакаат да ја убедат публиката да плати за тие содржини.

Оваа битка сепак ќе се води во отежнати услови, кога медиумскиот простор секаде во светот е пренатрупан од медиумски платформи, извори и содржини што шират дезинформации, говор на омраза, негативна политичка пропаганда и конфронтација меѓу публиката, и кои се еден од главните фактори на нејзиното бегство од медиумите.

Медиумските професионалци и професионалните медиуми ќе треба да најдат други начини на дистанцирање од овие пропагандистички платформи. Постојните механизми на саморегулација, разобличувањето на дезинформаторите и поттикнувачите на омраза, кои не се дел од медиумскиот мејнстрим, не го даваат посакуваниот ефект. Влијателните медиуми секаде во светот мора да се вклучат во оваа битка, инаку, ризикуваат границата меѓу професионалните и непрофесионалните медиуми да се замагли уште повеќе, и да продолжи да придонесува во чувството на беспомошност и отуѓувањето на публиката.

Посебна приказна во целата оваа ситуација се младите генерации, родени и израснати во дигиталната ера, кои имаат сосем различни медиумски навики од оние познати на човештвото претходно. Тие се оние што најмногу одбегнуваат да консумираат содржини од традиционалните медиуми, или пак да даваат лични податоци за да добијат пристап до содржини на онлајн медиумите. Тие најмногу пристапуваат до информации преку видео, фото, или аудио платформи како Тик-Ток, Инстаграм, Јутјуб или Спотифај. Доколку сакаат да не бидат дисконектирани од оваа публика и иднината, сите медиуми треба да најдат начин да ги пласираат нивните вести на овие платформи, на начин кој е разбирлив и интересен за оваа публика.

Светот се наоѓа во деликатна состојба, полна со глобални кризи што влијаат врз сите луѓе, а новинарството и медиумите не се исклучени од овие предизвици. И истражувањето на Ројтерс институтот на Универзитетот Оксфорд, но и други истражувања, ја посочуваат растечката потреба од веродостојни информации, внимателен контекст и релевантна дебата, но и желбата за приказни што инспирираат и даваат надеж за подобро утре. Но, и во ова истражување јасно се поентира дека нема да има единствен пат до успехот во оваа често збунувачка и сè посложена медиумска средина.

Секој медиумски систем, а и публиката во секоја земја, регион или континент има свои специфики. И глобалната публика постои, но и таа се води од одредени универзални поттици, верувања и трендови. Трендовите на заситување од бомбардирањето со информации, недоверба и бегство на публиката упатуваат дека ова „време на магла“, полека но сигурно, минува. На сцената повторно стапува квалитетот и потребата од проверени и содржајни информации, спакувани на начин кој е разбирлив за публиката. Ќе опстанат оние медиуми, кои ќе бидат доволно умешни да фатат чекор со новото време, новите публики и нивните навики и интереси