На 15 јануари 1992 година, Бугарија прва во светот ја призна независноста на денешна Република Северна Македонија. Во тоа време прв заменик министер за надворешни работи беше Стефан Тафров. Тој во интервју за БТА раскажува како државните институции во Бугарија доаѓаат до оваа одлука.

Во продолжение целото интервју:

– Господине Тафров, 30 години подоцна изгледа сосема нормално и природно што на 15 јануари 1992 година Бугарија прва и безусловно ја призна независна Република Македонија. Меѓутоа, ако ја ставиме ситуацијата во контекст на тогашните настани, почнуваат да се поставуваат прашања за овој дводневен, а можеби и подолг состанок на Советот на министри, на кој се разговарало дали Бугарија треба да биде прва што ќе го направи овој чекор и на кој начин. Да почнеме од таму.

– Прво да ги наведеме меѓународните параметри на ситуацијата, а тоа беа дека четири југословенски републики – Словенија, Хрватска, Босна и Херцеговина и Македонија одржаа референдуми на кои победија поддржувачите на независноста. И пред европската заедница, тогаш уште немаше ЕУ, се поставуваше прашањето за признавање на овие четири републики, бидејќи распадот на Југославија се чинеше неизбежен, иако до последно имаше европски обиди да се задржи Југославија некое време. Но, овие референдуми покажаа дека тоа е невозможно. И во земји како Германија и Австрија, јавното мислење беше многу силно во корист на Словенија и Хрватска, земји со кои Австријците и Германците имаа историски врски, економски итн. И во оваа смисла, Македонија и Босна паднаа во сива зона. Во Белград имаше агресивен, високо националистички режим на Слободан Милошевиќ, кој, како што знаеме, ја започна војната во поранешна Југославија, ја нападна прво Словенија, па Хрватска, но не се знаеше што ќе направи тој режим на југ – во правец на Македонија, каде што остана присутна југословенската војска контролирана од српската влада и Милошевиќ.

Во тој момент Бугарија само што излегуваше од многу тежок период, по зимата на Луканов, по победата на СДС и формирањето на владата на Филип Димитров. Имаше и претседателски избори, практично признавањето на Македонија се случи меѓу двата круга на претседателските избори, на кои кандидат на СДС беше Жељу Желев. Ова дополнително ја усложни ситуацијата. Имаше поделби во рамките на СДС. Крилата веќе беа јасно видливи. Имаше крило што се спротивстави на Филип Димитров, беше поддржано од Ахмед Доган (поддршката од ДПС беше апсолутно неопходна за владата на Филип Димитров да остане на власт и Ахмед Доган работеше со личности како тогашниот министер за надворешни работи Стојан Ганев, економистот Венцислав Димитров, Георги Марков, тие беа тројца многу блиски пријатели и беа многу против Филип Димитров – тоа беше контекстот.)

Јас тогаш бев прв заменик министер за надворешни работи, по барање на Филип Димитров и Жељу Желев (јас сум негов поранешен советник за меѓународни прашања), кои беа загрижени поради тоа што тогашниот министер за надворешни работи Стојан Ганев нема искуство во надворешната политика, вклучително и мало познавање на англискиот јазик и загриженост за тоа што би можело да се случи доколку на чело на министерството дојде сосема неискусен човек, како што се случи поради овие внатрешни коалициски баланси. Така што тоа беше мојата улога. А Стојан Ганев постојано патуваше на почетокот на својот мандат и во моментот на признавањето на Македонија одамна не беше во Бугарија и всушност јас како број два во Министерството ја извршував функцијата министер за надворешни работи и на мене се падна одговорноста да се развие ставот на Министерството за надворешни работи по ова прашање.

– И што се случи? Долга седница на Советот на министри – два-три дена …

– Прво морам да ви кажам дека јас и Филип Димитров и Жељу Желев појаснивме дека Бугарија мора да и помогне на Македонија да излезе од оваа сива зона. Да му даде јасен сигнал на Милошевиќ дека не може да ја нападне Македонија, не може да се обиде да преземе никаква воена авантура, да пролее крв и да испратиме порака до граѓаните на Македонија дека Бугарија не е непријател. Затоа што овие настани доаѓаат по децении многу конзистентна, силна, непромислена антибугарска пропаганда и за време на кралската Југославија и потоа, за време на Титова Југославија. Генерации во Република Македонија пораснаа верувајќи дека Бугарија е непријател. Бугарија мораше да им даде силен сигнал на нашите браќа во Република Македонија дека ние не сме непријатели, туку браќа.

– Во исто време да испрати сигнал до европските земји (ЕУ не постеше), во исто време да се заштити од опасностите кои можеби се претерани, но сепак постојат …

– Точно. Она што не го елаборирав, наведувајќи ги меѓународните параметри на ситуацијата, е фактот дека во тоа време (тогаш почнаа југословенските војни) се шпекулираше низ светот, особено на Запад, дека ова е почеток на нова Балканска војна, бидејќи историски Балканот е буре барут на Европа. Покрај тоа, имаше многу силна кампања во Грција против името на Македонија, имаше повеќеилјадни митинзи на кои Грците протестираа против тоа име, а Грција беше многу важен партнер на Бугарија, таа беше единствената членка и на европската заедница и на НАТО, така што тоа дополнително ја искомплицира ситуацијата за Бугарија. Но, се шпекулираше дека ќе избие нова балканска војна и, гледате ли, Бугарија ќе се обиде насилно да ја земе Македонија, да ја окупира речиси и донекаде да стане дел од проблемот. Затоа што Грција стана дел од проблемот, иако не со воени средства. Таа ја запираше независноста на Македонија, се спротивстави на нејзиното признавање од Европската заедница. Таа активно работеше против тоа. И тоа беше предизвикот за нас – земја во многу тешка економска ситуација, штотуку излезена од комунизмот. Бугарија беше сиромашна, физички изолирана од остатокот на Европа, а Софија е на 50 километри од српската граница. Не знаевме што ќе направи Милошевиќ, дури и против Бугарија. Ние не бевме членка на ништо, бевме, така да се каже, сами за себе. Имавме симпатии од Западот, бидејќи имавме демократска револуција и победа на СДС на парламентарните избори, претседателот Желев беше добро прифатен на Запад, но тоа беа нашите единствени адути. И моравме да дадеме докази дека имаме проевропска ориентација, не сакаме нова балканска војна, сакаме да ја отвориме европската перспектива за сите балкански земји, вклучително и за нас самите.

– Проевропската ориентација, со признавањето на независна Република Македонија, кога европските земји всушност молчеа …

– Ситуацијата беше следна: Германија и Австрија инсистираа и приоритет им беше признавањето на Словенија и Хрватска. Во други земји веќе долго време имаше обиди да се зачува поранешна Југославија како таква. Во еден момент сфатија дека тоа не е можно, но сепак беа скептични за брзото признавање на поранешните југословенски републики, па решија да состават комисија, т.н. арбитражна комисија со која претседаваше тогашниот претседател на францускиот Уставен суд, Роберт Бадентер (многу голема фигура, како министер во владата на Митеран се залагаше за укинување на смртната казна во Франција). Бадентер често доаѓаше во Бугарија, добро го познаваше Жељу Желев, добро го познавав и јас како советник на д-р Желев, па имавме среќа што Бадентер беше претседател на оваа комисија и бевме загрижени што ќе одлучи таа.

Оваа комисија одлучи, и тоа беше клучниот момент во признавањето, да препорача земјите-членки на Европската заедница да признаат две републики. А тоа не беа Словенија и Хрватска, туку Словенија и Македонија. Тоа беше најсилната поддршка на желбата на Бугарија да пружи рака кон Македонија, да избегне ширење на војната во јужниот правец, кон Македонија и со тоа да ја заштити Бугарија од тешка ситуација (војната буквално ќе ни дојдеше на врата). Освен тоа, не загрижи судбината на нашите браќа во Република Македонија, не сакавме да страдаат. Така што помогна фактот што Бадентер имаше врска со Бугарија. Тој доаѓаше да помага во изготвувањето на новиот Устав и се сеќавам дека многу пред овие настани, есента 1991 година, бев со него на конференција во Сорбона во Париз за Балканот. Во тоа време, тоа беше во фокусот на глобалниот интерес. А потоа патувавме заедно на уште една важна конференција. Додека го чекавме авионот ме праша за Македонија и му дадов скратен курс, историски сосема објективен, за македонското прашање. Непознавањето на темата беше една од причините за ваквата неизвесност од страна на нашите западни партнери. Тие беа збунети околу таа сложена балканска проблематика и, замислете, сложеното македонско прашање паѓаше „од небо” и мораа многу да научат за многу кратко време. Така, се осмелувам да кажам дека донекаде му помогнав да се ориентира во таа тешка ситуација. Не си припишувам, се разбира, никаква заслуга, но тоа е интересен детал.

– Како дојде тој датум – 15 јануари?

– Моментот кога требаше да се донесе одлуката од страна на Бугарија беше 15 јануари 1992 година, бидејќи тогаш, за време на португалското претседателство, министрите за надворешни работи на Европската заедница требаше да одлучат кои поранешни југословенски републики да ги признаат. Очекувањата беа Словенија и Хрватска да бидат признаени, но не и Македонија и Босна и Херцеговина поради грчкото вето.

– Комисијата Бадентер сепак рече ДА за Македонија. И како испадна Бугарија да биде првата земја што ја призна независна Република Македонија? Оваа одлука беше објавена буквално вечерта на седницата на Народното собрание.

– На состанокот на Советот на министри, повторно да кажам, Стојан Ганев го немаше. Беше во Германија, по некој недипломатски повод, ако не се лажам на некаков саем. Но, Грција тоа го толкуваше како обид Бугарија да ја убеди Германија да се признае и Македонија. И тоа предизвика остра позиција на Грција кон Германија. Тие буквално се заканија дека доколку Германија ја признае Македонија, ќе стават вето на признавањето на Словенија и Хрватска. Така, присуството на Стојан Ганев таму беше контрапродуктивно за нашите интереси, а тој испрати писмо од Бон дека се сретнал со германскиот министер за надворешни работи и Ханс Дитрих Геншер апелирал да не ја признаваме Македонија бидејќи се плаши дека Грција да не стави вето на Словенија и Хрватска, што би било многу тешко од гледна точка на германското јавно мислење кон владата. И се сеќавам како кога го презентирав писмото, за време на тие тридневни дискусии во Советот на министри, тогашниот министер за финансии Иван Костов рече: Тоа е мислењето на германскиот министер за надворешни работи. А какво е мислењето на шефот на бугарската дипломатија? А јас реков: Ставот на бугарското МНР е дека треба да ја признаеме Македонија.

Подоцна Стојан Ганев ме обвини дека не сум го прочитал неговото писмо. Ништо слично, јас најправилно го запознав Советот на министри со тоа писмо.

Другата интересна епизода беше шифриран текст испратен од нашиот тогашен амбасадор во Белград – Марко Марков, човек посветен на македонското прашање, во кој имаше емотивен апел – да ja признаеме Македонија затоа што историјата никогаш нема да ни прости ако не го направиме тоа. Буквално пишуваше „вие сте нови државници, оваа одговорност паѓа на ваши плеќи, историјата нема да ви прости ако ја пропуштите”.

Воопшто не беше прашање дали да ја признаеме Македонија, имаше консензус за тоа, беше прашање да ја признаеме први.

И тука е моментот да се нагласи: Историската заслуга за тоа што Бугарија прва во светот ја призна Македонија ја има тогашниот премиер Филип Димитров. Бидејќи според Уставот владата има право да признава нови држави, не и требаше парламент, ниту претседател. Да, претседателот Желев даде политичка поддршка на оваа одлука на Владата. За време на тие речиси тридневни владини состаноци, во Претседателството се одржа Совет за национална безбедност, на кој тогашниот потпретседател Атанас Семерџиев се спротивстави на раното признавање на Македонија. И тоа беше проблем. Тој сепак беше претставник на опозицијата. Но, претседателот Желев сними обраќање до нацијата, кое беше емитувано.

Проблем беше и отсуството на Стојан Ганев на владината седница, бидејќи се стравуваше дека тоа ќе предизвика силен судир меѓу противниците и поддржувачите на брзото признавање на Македонија. И ова беше голема заслуга на Филип Димитров што успеа да го постигне тоа, Министерскиот совет да му даде овластување да го избере моментот за признавање. И во моментот кога министрите си заминаа, тој и рече на тогашната владина портпаролка Надежда Михајлова (Нејнски): Наде, оди на ТВ (тогаш имаше само една телевизија) да објавиш дека ја признаваме Македонија, а јас одам во Парламентот со Стефан (Тафров) ) за да соопштам. Тоа беше еден од најубавите моменти во мојот живот! Кога премиерот влезе во Собранието, потсети дека имало гласови, вклучително и од СДС „Ти каде си тргнал? Чекајте го Стојан Ганев”, но тој зеде збор и рече дека Република Бугарија ја признава Република Словенија, и отворено рече – Македонија, Хрватска и Босна и Херцеговина. СДС станаа на нозе и почнаа да викаа „Браво! БСП не знаеше како да реагира, но добро се сеќавам како пратеникот на БСП Филип Боков излезе и сосема соодветно праша: Каде е вашиот министер за надворешни работи господине премиер? Зошто не е тука? Ова е многу силно емотивно сеќавање за мене и за сите нас. Кога излеговме по ходниците, некои членови на СДС беа загрижени дека го нема Стојан Ганев, но генерално беше еуфорија.

– Како беше прифатено ова во Македонија? Дали имавте повратни информации? Ќе ви ја кажам мојата лична емоција од првите денови откако Бугарија ја призна независноста на Република Македонија – бев таму и ова беше единствениот случај во кој странци ме гушкаа на улица затоа што сум Бугарка.

– Тогаш немаше интернет, но колку што разбрав официјалните медиуми се обидоа да ја донесат веста. Се работеше за петтата вест. Генерално бевме малку разочарани од реакцијата на официјално Скопје, на кое им беше непријатно што Бугарија во моментов ги брани. Но, се сеќавам на една приказна за покојната Доста Димовска. Таа тогаш дојде како поетеса, заедно со Љубчо Георгиевски, на покана на покојната Блага Димитрова. Ми кажа дека гледала со мајка и или тетка и, веќе ја заборавив веста и кога слушнале дека Бугарија ја признава Република Македонија, мајка и рекла: Доста, Доста, гледаш ли? Мајка Бугарија… .

– И следеа неколку години во кои вториот чекор речиси и да не беше направен. Некако, нашата врска полека се повлекуваше за да дојдеме до денес, кога нашата врска е блиску до замрзнување.

– Да за жал. За крај на оваа приказна – истата вечер Стојан Ганев се врати од странство, крена скандал во кабинетот на премиерот и побара моја оставка. Филип Димитров одби, Жељу Желев ме бранеше, но решив дека не можам да предизвикам криза во мнозинството. Ситуацијата во која се најде Бугарија беше многу комплицирана и СДС штотуку дојде на власт и јас ја напуштив функцијата заменик-министер, станав амбасадор во Италија, па не учествував во овие процеси. И, за жал, во право си, Бугарија пропушти многу шанси. Но, се разбира, имаше многу светли моменти во бугарско-македонските односи. Кога Грција и наметна блокада на Македонија, Бугарија беше земјата која не дозволи блокадата да биде целосна – наместо Солун, најблиското пристаниште за Македонија стана Бургас. За време на косовската криза, кога кај нас премиер беше Иван Костов, таму – Љубчо Георгиевски односите беа многу блиски и Бугарија во секој поглед и помагаше на Македонија. Ова се многу сериозни моменти во нашите односи, кои покажаа дека Бугарија се грижи за соседите, се грижи за своите браќа. Како дипломат, можам да ви кажам дека Бугарија на сите меѓународни форуми постојано даваше дипломатска поддршка на новата држава. Двапати сум бил амбасадор во ОН, вклучително и во Советот за безбедност на ОН и секогаш, на секој начин и во се, сме ја поддржувале Македонија. Но, најголемиот пропуст е што економски, инфраструктурно Бугарија не направи ништо.

– Како што направи Грција, и покрај тоа што ја блокираше Македонија поради нејзиното име и ја принуди на употреба на Поранешна Југословенска Република Македонија (ПЈРМ).

– Да, тоа што го направи Грција. Во областа на културата – од неодамна можете да гледате бугарска телевизија во Македонија, долго време немаше пристап до бугарските весници, тоа е нешто што не го направивме како што треба. Додека зборуваме на 30-годишнината од признанавањето, еден детал ми изгледа важен. Зошто Бугарија, покрај Македонија, Словенија и Хрватска, ја призна и Босна и Херцеговина? Важно е да се знае, бидејќи нашиот став е принципиелен – кога една земја одлучила да биде независна, тоа е нејзино право, според Повелбата на ОН. Но, другата причина е што тоа ја поттикна Турција да ја признае и Македонија. Всушност, тоа беше подготвено. Бевме уверени дека кога Бугарија ќе ја признае Македонија, нема да бидеме долго сами на Балканот, а Турција во еден момент ќе ги признае сите четири републики. Оваа координација се случи на една од моите средби со турскиот амбасадор во Бугарија Јилџан Орал, тој дојде кај мене да побара Бугарија да ја признае Босна и Херцеговина. Му кажав дека принципиелно немаме замерки, бидејќи решиле да бидат независни, но го прашав што ќе направи Турција за Македонија, дали ќе ја признае? Неговиот одговор беше: Зошто да не. Тогашниот турски премиер Демирел имаше посета на Белград и средба со Милошевиќ и немаше шанси пред таа посета да се случи признавањето. Но, 20 дена подоцна, тие ги признаа сите четири републики. А што е симболично за другите земји од европската заедница надвор од Грција – честопати вели Филип Димитров – дека тогашниот британски амбасадор Ричард Томас – брилијантен дипломат, му рекол на Филип Димитров: Ако ја признаете Македонија, ние, се разбира, не можеме ве поддржиме. Но, ако не ја признаете – нема да ве разбереме. Значи, всушност ни беше важно да не останеме изолирани. Меѓутоа, преку неформални канали, бевме уверени дека тоа нема да им наштети на долгорочните интереси на Бугарија. И така испадна – ова и помогна на Бугарија да стане дел од решенијата на Балканот, а не од проблемите, и ова ни помогна за денес да бидеме членки на НАТО и ЕУ.

– Што е важно да се направи сега за да излеземе од оваа точка на замрзнување на нашите билатерални односи? Две нови влади во двете земји, но ситуација кога сите имаат исцртано црвени линии. И како комуникација – исклучително остар говор и тоа не само на социјалните мрежи.

– Тоа и мене ме загрижува. Постои омраза што владее. Тоа одамна намерно го генерираат во Македонија токму од оние кругови кои се поврзани со минатото, кои сакаат да ја градат својата држава на антибугарска основа. Стратешки интерес на Бугарија е оваа држава да не се гради и да не се развива на антибугарска основа, на омраза кон Бугарија и се што е бугарско. А наш друг стратешки интерес е да не заборавиме на оние граѓани на Република Северна Македонија кои имаат бугарски идентитет. Тие ни се особено драги. Тие, и покрај сите перипетии на историјата, го задржаа своето бугарско чувство и ние немаме право да ги напуштиме. Значи, во оваа ситуација, мора да добиеме јасен доказ од македонска страна дека тие се подготвени да тргнат по својот пат и да не уверат дека нивната државност нема да се гради на антибугарска основа и нема да ги нарушува правата на македонските граѓани со бугарска самосвесност. Овие нивни аргументи, кои ги слушам во последно време, дека нема никакви тврдења и поплаки против властите за прогон, поради бугарскиот етнички идентитет… ова е смешно. Природно е дека кога имате целосна клима на потиснување на пробугарските чувства, на граѓанинот му е многу штетно да упатува такви барања и претставки до Комисијата за дискриминација или до други органи, без разлика дали се меѓународни. Значи немањето барања и поплаки не може да биде критериум дали има такви лица. Има такви луѓе и тие мора да се почитуваат, уважуваат и во крајна линија ЕУ е заедница во која почитувањето на човековите права е основен принцип. Фундаментален принцип. друга страна, почнувам да се грижам дека и во Бугарија почнуваат да се јавуваат некои негативни чувства, заборавајќи дека од другата страна на границата се нашите браќа и им посакуваме добро. Ако го прашате секој Бугарин, станува јасно дека им посакуваме добро и сите сфаќаат дека приемот на Република Северна Македонија во ЕУ ќе и помогне и на Бугарија. Ќе има постабилна и попросперитетна земја на нашите граници, а од друга страна тоа би ги попречило плановите на силите кои не се членки на ЕУ и кои не сакаат тоа да се случи, да имаат корист од сегашната состојба на остра опозиција меѓу Бугарија и Република Северна Македонија.

– Што е решението? – Решението е мудроста!

Стефан Тафров е роден на 11 февруари 1958 година. Завршил 9. гимназија по француски јазик во Софија и новинарство на Софискиот универзитет „Свети Климент Охридски“. Работел за весниците АБВ и Демократска од 1989 до 1991 година. Бил шеф на Меѓународниот оддел на Унијата на демократски сили и советник на претседателот Жељу Желев за надворешна политика во 1990-1991 година.

Од ноември 1991 до февруари 1992 година бил прв заменик министер за надворешни работи во владата на Филип Димитров. Тој беше последователен амбасадор на Бугарија во Италија од април 1992 до јануари 1995 година и амбасадор на Бугарија во Велика Британија од јануари 1995 до мај 1997 година.Од март до мај 1997 година беше амбасадор со специјални задачи за прием на Бугарија во НАТО. Од мај до декември 1997 година беше прв заменик министер за надворешни работи на Бугарија, потоа од почетокот на 1998 година до 26 февруари 2001 година беше амбасадор на Бугарија во Франција и постојан претставник на Република Бугарија во УНЕСКО.

Во март 2001 година станува првиот бугарски амбасадор, носител на највисокиот степен – Командант на Орденот на Легијата на честа на Франција. Тој е и Офицер на Орденот на Италијанската ѕвезда. Двапати беше постојан претставник на Република Бугарија во Обединетите нации. Во 2021 година беше пратеник во 46-тото Народно собрание, избран од листата на „Демократска Бугарија” во Русе. Зборува француски, англиски, италијански, руски и полски.

Извор: МИА