Во годините по Втората светска војна, неутралната, мирољубива Шведска се впушти во амбициозен план – да изгради своја атомска бомба.

Шведска нема водено војна од 1814 година. Но, повеќе од 20 години по крајот на Втората светска војна, оваа поранешна неутрална северноевропска земја спроведуваше план да ја опреми својата војска со врвното оружје, атомската бомба. Владата конечно ја затвори програмата во 1968 година по долга јавна дебата, пишува Би-Би-Си.

На тој начин, Шведска се приклучи на единствениот клуб на нации – кој ги вклучува Швајцарија, Украина и Јужна Африка – кои се откажаа од своите програми за нуклеарно оружје и му покажаа на светот дека нуклеарното разоружување е можно.

Обемот на шведската нуклеарна програма беше „непријатен“ за политичарите кои сакаа да ги запалат новите антинуклеарни ингеренции на земјата, сè додека новинарот Кристер Ларсон не ја открил вистината во 1985 година и ја принудил нацијата да се соочи со својата тајна нуклеарна историја.

Превезот на тајност околу историјата на програмата ги поттикна шпекулациите дека Шведска сè уште има строг таен план за изградба на сопствено нуклеарно оружје.

Децении подоцна, Шведска сега става крај на 200-годишната неутралност и се приклучува на нуклеарно вооружениот НАТО сојуз по руската инвазија на Украина. Зошто воопшто сакаше да изгради нуклеарно оружје? Зошто престана?

Во Урсвик, тивко предградие на Стокхолм, има голема училишна зграда која повеќе личи на таен истражувачки институт – затоа што тоа и некогаш било токму тоа. Седиштето на поранешниот шведски национален истражувачки институт за одбрана (ФОА) е еден од ретките физички остатоци од шведската програма за нуклеарно оружје.

Врховниот воен командант на оваа жестоко независна нација побара од новооснованата ФОА да подготви извештај во тајност за можноста Шведска да изгради свои атомски бомби две недели откако стигнале извештаите – и сликите – за разурнатите градови Хирошима и Нагасаки.

Шведска можеби беше неутрална земја, но таа беше нација чии лидери веруваа во вооружена неутралност – дека цената на неутралноста е силна војска – и нејзиното раководство сфати дека тактички атомски бомби за употреба на бојното поле може да бидат потребни во иднина да се зачува таа неутралност. Долгото крајбрежје на земјата и малото население ја направија земјата „лесен плен“ за противник како што бил соседниот СССР.

Нордиската земја има свои наоѓалишта на ураниум, иако неквалитетни. Таа е просперитетна земја со здрава инфраструктура благодарение на нејзината неутралност за време на Втората светска војна. Планот за изградба на атомска бомба не бил толку пресилен како што може да звучи денес.

Три години по атомските бомбардирања на Хирошима и Негасаки, во 1948 година, ФОА воспостави „шведска линија“ за Шведска да произведе атомска бомба базирана на плутониум без потреба од странска помош. Нивниот план беше плутониумот да се стекнува преку фисија на шведски ураниум во шведските нуклеарни реактори со тешка вода.

Сè уште работејќи под плаштот на тајност, шведските научници биле принудени полека и скапо да започнат од нула, поради недостаток на снабдување со висококвалитетен ураниум и немање размена на информации со Соединетите држави. Била донесена и одлука да се поврзе програмата за нуклеарно оружје со цивилната програма по потреба – и да се прикрие нејзината вистинска природа.

„Значи, имавме сè за да произведеме плутониум од типот на оружје“, вели Томас Џонтер, автор на Клучот за нуклеарно ограничување: Шведските планови за набавка на нуклеарно оружје за време на Студената војна. „Планот вклучуваше два реактори. Еден, Агеста, реактор за тешка вода јужно од Стокхолм, и друг, Марвикен, изграден надвор од градот Норшепин, но никогаш не беше пуштен во производство и идејата беше да се изградат 100 тактички оружја“, вели Џонтер.

„Знаевме точно како треба да се направи. Имавме сè освен капацитетот за преработка и системот за носач на оружје.

Бавното темпо на програмата за оружје, сепак, на крајот би било нејзино пропаѓање.
Немало јавна дебата за плановите, од едноставна причина што нивното постоење било познато само на тесен круг политичари, високи воени офицери и научници (и, веројатно, советски шпиони). Таа тајност завршила во 1954 година, кога шведскиот врховен командант, Нилс Сведлунд, го открил постоењето на програмата и тврдел дека ова оружје е потребно за да се победи советската инвазија.

Во април 1957 година, американската Централна разузнавачка агенција (ЦИА) оценила дека Шведска има „доволно развиена програма за реактор што ќе и овозможи да произведе нуклеарно оружје во следните пет години“, оценка што набрзо го намалила временскиот рок на четири години.

Во тоа време, премиер на Шведска бил Тејџ Ерландер, кој се погрижил редовно да разговара со водечките светски физичари за атомските бомби, вклучувајќи го и нобеловецот Нилс Бор.

Данскиот физичар, кој дал неколку брилијантни рани придонеси за нуклеарната физика и бил прошверцуван од германската окупирана Данска во Втората светска војна за да се приклучи на проектот Менхетен за изградба на првата атомска бомба. Колку повеќе премиерот зборувал, толку повеќе се колебал во неговата поддршка за програмата за нуклеарно оружје и барајќи консензус, тој постојано ја одложувал конечната одлука додека не се дознал исходот од разговорите за контрола на оружјето меѓу САД и Советскиот Сојуз.

Негативниот став на САД кон шведските нуклеарни планови бил клучен, со оглед на растечката одбранбена соработка меѓу двете земји во други области, вклучително и прилагодување на шведските аеродроми за сместување на американските бомбардери.

Шведските вооружени сили и цивилната програма за нуклеарна енергија почнале да се потпираат на американската технологија за работи како што се ракетни системи, дизајн на нови цивилни нуклеарни реактори со лесна вода, податоци, па дури и нуклеарно гориво, што всушност ја направи шведската потрага по сопственото нуклеарно оружје уште потешка. Во еден момент Шведска дури и истражувала можности да купи американско нуклеарно оружје.

Исто така, меѓу шведската елита растела верувањето дека Шведска нема потреба да развива сопствено нуклеарно оружје бидејќи земјата била под нуклеарниот чадор на САД, иако всушност не била членка на НАТО.

Во текот на 1960-тите, Шведска – на чело со Алва Мирдал – станала силно вклучена во меѓународните напори да се запре ширењето на нуклеарното оружје, што ја засили кампањата против сопственото оружје на Шведска; дури и поддржувачите на првичниот план тогаш сакале само истражувањето да продолжи, а не производството.

Оваа промена се одразила во јавното мислење. Во 1957 година, 40% од јавноста го поддржала стекнувањето нуклеарно оружје, со 36% против и 24% несигурни. Осум години подоцна, само 17% биле за, со 69% против и 14% несигурни.

Тоа сето одразило на причината Шведска да се откаже од нуклеарното оружје.