Голем дел од „историографските“ врховистички и пробугарско-антимакедонски измислици и клеветења, Јане Сандански ги побил со своите дела и со својот живот. На пример, тврдењата на врховистите за неговата наводна „болна амбициозност“ и „диктаторски менталитет“, самиот Јане, на уверлив начин, ги демантирал со тоа што никогаш не настојувал да заземе раководни места во формален поглед. Дури и не се обидел да биде раководител на НФП при нејзиното формирање, иако неформално важел токму за таков. Сосема исправно заклучил Димитар Митрев кога рекол дека „Сандански е револуционерен лидер што не бара за себе никакви лични облаги и не се остава да биде понесен од искушението на кариеризмот. А, познато е дека големиот демократ се проверува во својата големина кога е исправен пред можноста за политичка кариера што му носи лични привилегии. Сандански ја издржа таа проверка со показот на својот голем општественички идеализам“.

Што се однесува до големобугарските тези за тоа дека Сандански и санданизмот е само една од фракциите што егзистира и дејствува во рамките на „бугарското националноослободително движење“ во Македонија, може слободно да се каже дека е целосно невистинито, оти кога се зборува за Сандански и неговите приврзаници, се зборува за македонски револуционери што се бореле за ослободување на Македонија и нејзино конституирање како одделна државна единица, без да има можност да се присоедини кон Бугарија.

Во овој контекст, Марија Пандевска прецизно и точно заклучува: „Историјата на ТМОРО недвосмислено говори за основниот судир на двете антагонистички концепции: на ТМОРО – формирање независна држава; и на врховистичките антимакедонски сили – припојување на територијата кон Бугарија. Тоа не беше судир на две фракции на исто движење, како што постојат обиди тоа да се прикаже. Тоа бил судир на две дијаметрално спротивставени политички програми што меѓусебно се исклучуваат. И ова не треба да се оценува само и единствено преку националната припадност на одделните раководители, туку само и единствено според прифатената платформа за агитација и дејствување, и фактот – од каде директно или посредно се добивале директивите…“

Народен водач

Потребата од оцрнувањето на Сандански како и пред стотина години, така и денес, се наоѓа во неговите ставови да не се прифаќа бугарското мешање во македонските работи и да не се сведува македонската борба во борба која на крајот треба да донесе соединување на „разделените“ браќа Бугари од самата Бугарија и Македонија. Сандански, дури и пред самите врховисти, отворено зборувал дека „ние решително се спротивставивме на Вашите офицери зашто го знаевме нивното воспитување, нивните интимни замисли. Тие се луѓе што дале клетва за верност на бугарскиот кнез и на бугарската држава, затоа тие не можат да бидат друго, освен нивни слепи и послушни орудија. А, пак, ние не сакаме да ја замениме турската тиранија и турските султани со други такви, дури ни со бугарска тиранија и бугарскиот кнез. Hиe сакаме Македонија да биде автономна, независна, слободна, Македонија на Македонците… Вие ја сакате слободата на Македонија (…) како средство, како етапа за идното завојување и присоединување, а кај нас, слободата, автономијата на Македонија е легната во основата како цел. Ете каде е големата разлика меѓу Нас – внатрешните и Вас – врховистите“.

Наспроти сите бугарски националистички неиздржани тези, стои ставот на нашиот голем познавач на тој период и врховизмот Манол Пандевски, кој оценува дека: „Удapoт вo Coфиja, пpeкy жpтвитe – Capaфов и Гарвaнов, бeшe yдap вpз еднa бeзoглeднa зaвojyвaчкa политикa cпpeмa Мaкедoниja“. Впрочем, за ретко кој македонски револуционер се запишани толку многу пофални зборови како за Сандански. За ретко кој револуционер се зборувало дека ја имал народната доверба и дека народот го љубел и почитувал како свој водач.

Зборовите на Христо Константинов во оваа насока не само што се особено карактеристични, туку се исклучително точни. Тој за Сандански вели: „Од Струма до Места и од бугарската граница до Егеј, македонските селани, распрснати по Пирин, шепотеа едно име и го разнесуваа како легенда. Едно име им ги стоплуваше срцата со надеж за чесна иднина, за симнување на ропските пранги. Скромните, добродушни, гостољубиви и трудољубиви селани околу тоа име се сплотуваа, тоа ги правеше горди пред тираните, им даваше сила пред која трепереа нивните многубројни непријатели. И навистина, тој беше неоспорниот, непринудениот, природниот водач на тоа население, кои решително беа рекле не на стариот ропски живот. Еден водач кој со ретка хармонија ги спојуваше во себеси чувствата и стремежите на својот народ, еден водач кој потполно се сплотуваше со народот и народот со него; еден старешина во кого народот имаше потполна верба дека го води кон слобода, благосостојба, развој и културна преродба. Тој го сакаше народот, целиот му се беше предал и живееше со една мисла, како и сите други големи луѓе на човештвото, да го види народот слободен и среќен“.

Меѓутоа, преголемото глорифицирање може да предизвика впечатокот дека Сандански беше некаков „арогантен и недопирлив револуционер“. Ништо попогрешно од тоа. Затоа ќе ги пренесам зборовите на Павел Делирадев, кои прикажуваат една сосема обична човечка слика на Сандански: „Надвор од собранијата, при секојдневните средби гледате само човек, навистина голем, но, сепак, човек со никаква надменост. Го нема тоа чудовиште – човек, за кого надолго и нашироко расправаше софискиот печат. Наместо страшен призрак, пред Вас стои или седи, се закача, брбори, јаде или пее најдобродушен Старик од приказните на Дикенс или Лав Николаевич Толстој. Духовно израснал и искален во нерамните борби, селанин од пиринското село Влахи. Скромно горд, самоуверен, длабоко верува во успехот на тешката, но славна борба. Околу него се распослале сè достојни на македонскиот роб борци…“

Стратег на движењето

Македонската прогресивна емиграција во триесеттите години на минатиот век го окарактеризира санданизмот како „македонската голгота и знаме на чистата македонска борба“. Нешто подоцна, Мито Хаџи Василев-Јасмин запишал: „Сандански е лик на бескомпромисен борец, организатор и стратег на тоа движење – револуционер бескрајно предан на вистинското народно дело; Сандански е денеска за нас – наше позитивно историско наследство, сопствено дело на нашиот народ, неразделна и неотуѓива револуционерна подготовка во развојниот пат на борбените напори на народот до извојување на конечната победа“.

Оттука, на самиот крај, за Сандански може да се каже дека е толку грандиозна појава од македонскиот национален развој, што сите обиди тој да се оцрни и маргинализира, на крајот на краиштата, биле и ќе останат безуспешни. Всушност, кога се зборува за Јане Сандански, се зборува за исклучително значајна, импресивна, маркантна личност од македонската ослободителна борба. Се зборува за личност што е главниот политички стратег на самостојноста на ослободителното дело и главен организатор на левото крило од македонското револуционерно движење по илинденскиот период. Се зборува за личност која е своевиден македонски национален ориентир за македонска самостојност и антиврховизам. Затоа, се зборува за личност која, од македонски национален аспект, идејнопатриотски трае и ќе трае. Всушност, иако антимакедонските врховистички и големобугарски кругови околу Тодор Александров успешно го организирале и го извршиле убиството на Сандански, сепак, не успеале да ги убијат неговите идеи и идеали, кои останале бесмртни. Ова е една стара општоцивилизациска вистина, која се повторува и на македонската историска почва со случајот на револуционерот Јане Сандански.

Јане Сандански и санданистите остануваат вечен репер за македонска национална ориентација. Тие се своевиден лакмус за препознавање на вистинскиот македонизам. Јане Сандански, чие македонско дело е бесмртно, сосема сигурно е во – македонската вечност!

(крај)

Прочитајте ги и другите делови од фељтонот: Јане Сандански и санданизмот во македонското ослободително дело

ПРВ ДЕЛ: Врховистите ја барале „главата на Сандански“! (1)

ВТОР ДЕЛ: „Отровниот македонизам“ на Сандански (2)

TРЕТ ДЕЛ: Убиствата на Гарванов и на Сарафов (3)

ЧЕТВРТИ ДЕЛ: Младотурската револуција и Јане Сандански (4)

ПЕТТИ ДЕЛ: Манифестот на Сандански до сите народи во Империјата (5)

ШЕСТИ ДЕЛ: Сандански мета на повеќе атентати (6)

СЕДМИ ДЕЛ: Сандански ликвидиран в грб, од заседа (7)

ОСМИ ДЕЛ: Дискредитација на ликот на Јане и неговата политика (8)

ДЕВЕТТИ ДЕЛ: Борбата на Сандански за македонска самостојност (9)

ДЕСЕТИ ДЕЛ: Антиврховизмот и македонизмот на Сандански и на санданистите (10)

ЕДИНАЕСЕТТИ ДЕЛ: Санданизмот и националната посебност на Македонија (11)

ДВАНАЕСЕТТИ ДЕЛ: Сандански, левичарите и „дивите социјалисти“ (12)