Урбанистичкиот криминал е планирана и мошне регулирана работа. Поврзаноста на урбанистичкото планирање, изведувачите, надзорот над изградбата, инспекциските служби, администрацијата, политичарите и посебно на избраните функционери од нивните редови, како и целиот систем на носење неопходни закони во повеќе сектори имаат невидливи нитки на соучесништво.

Прашањето е дали инвеститорите го овозможуваат и стимулираат урбанистичкиот криминал преку урбанистичкото планирање, дали се тоа урбанистичките планери или изведувачите? Или, пак, сè потекнува од политичарите? Некои велат дека е тоа инерцијата, која ги движи работите уште од социјализмот и ништо не е сменето.
Но, факт е дека градежништвото како никој друг сектор може да ги испере црните пари, а нивната количина кај нас е неверојатна. Најскромните процени на Светска банка говорат за „криминален државен колач“ од минимум 13% од буџетот. Тоа се добри 700 до 800 милиони евра годишно, кои ниту словенечка машина за перење, која пере „немогуќе ствари“ не може да ги испере. Но, градежништвото може. Криминал има, црни пари – колку сакаш, па како тие да станат „бели“, освен преку изградба? Ваквата констатација објаснува многу факти, како на пример, зошто цените на становите растат, иако имаме масовно иселување? Или, зошто цените на куќите не растат соодветно и нема интерес за нивно купување? Прашање е и зошто исти градители градат на атрактивни локации, а не сопствениците на земјиштето или старите куќи, на чие место се добиваат „добри“ маркици, но само откако тие ќе го продадат земјиштето, односно, старата куќа. Се разбира откако претходно им одговараат на сопствениците дека тука не може да се гради, затоа што деталниот и генералниот урбанистички план не се усогласени или дека нема донесено нов ДУП? А дека стариот ДУП важи до донесувањето на нов?
Урбанистичкото планирање, кога има пари за тоа, „го набавуваат“ општините на конкурс, на кој се јавуваат приватни планерски куќи. А дека само некои од тие компании за урбанистичко планирање добиваат проекти за изработка на ДУП, делови од ДУП – от за одредени населени места, делови од населени места или за измена на помали локации, е јавна тајна.

Тампон компании

Општините речиси никогаш немаат пари за нови ДУП–ови, но кога „треба да се гради“, веднаш идат и парите и набавката на урбанистичко планирање. Општините се жалат дека, заради компликуваните процедури, се соочуваат со неквалитетно и ненавремено изработени планови и дека не успеале да реализираат постапка, што значи дека следната година за таа намена ќе добијат помалку пари од државата (аплицираат во министерствата, до Владата, до Биро за регионален развој, во разни фондови за неразвиени и селски подрачја …). Кога има пари „од некаде“, овие планови се носат со светлосна брзина и бавните и компликувани процедури попуштаат, а мрежата се плете. Битно е во какви релации е инвеститорот со политичкиот естаблишмент, а често, инвеститор е самиот естаблишмент – преку „тампон компании“. Понекогаш, планерските куќи му припаѓаат на естаблишментот, но како да се докаже? Тие се „покриени“ од некој „тампон“ од бизнис секторот, како што констатира и Државната комисија за спречување корупција, која нагласи дека „тогаш парите не одат во државната каса“.

Има случаи каде „тампон“ фирмата (инвеститорот или сопственикот на градежната фирма или проектантското биро) е поврзана со функционери, но во сосема други сектори на бизнисот, па можат да бидат „чисти“ во таа конкретна изградба, но за сметка на тоа да заработат од „тампон“ фирмата во сосема друга зделка, каде влијанието не може да се види и докаже. Тоа е „прелевање“ на средства од тампон фирмата во друга фирма, која воопшто не се занимава со градежништво. Значи, начини постојат, а „перачите“ и „тампоните“ со години се на цена и ги надминуваат партиските смени или владеења.

Тендерите од општините лесно се добиваат за „посебни фирми“, кои ја спуштаат цената под економската логика. На пример, реална фирма ќе мора да побара сериозни пари за да ја заврши задачата, а во исто време, овие „одбрани“ планерски куќи нудат цена, која е сосема надвор од пазарната логика и (понекогаш) е и по 50 пати помала од најниската понудена реална цена. Исто е и со надзорот врз градбата (врз проектот). Некои фирми одат и со цена од 1 денар за надзор над некој изградбен проект (било згради, било патишта и патна инфраструктура, чистење на терен и сл.), а проценетата сума била со милиони. Притоа општините и други државни органи не се ни осврнуваат на Законот за јавни набавки, којшто предвидува економски прениските и превисоки цени за одредена услуга или набавка да се отфрлат, а понудувачите треба да ги објаснат дадените цени – по ставки.

Но, „бизнисмените“ ги спуштале цените, за да стекнат референци, а со тоа да можат да учествуваат во поголеми тендери во иднина. Дека ова не држи вода, говори и фактот дека самиот надзор или изработка на урбанистички план реално го чини пари изведувачот. Така, за тендер со проценета вредност од 1 милион денари, изведувачот ќе мора да потроши (реално) барем 300.000 денари свои пари за да ја оствари целта, односно набавката. Која компанија има пари да земе 5 тендери по 1 денар, а потоа да потроши милиони денари свои пари? Од каде им се такви „пари за фрлање“? Самиот изведувач, согласно закон, мора да ангажира друга фирма за надзор но ако таа фирма не бара пари за надзорот, лесно може да се заклучи дека веројатно се работи за поврзана фирма со онаа на изведувачот.

Да не се „крева прашина“

Фирмите за надзор треба да сносат одговорност ако изградениот објект или пат, парк или што било друго се урне, покаже слабости заради лоша изградба и сл. Кај нас тоа не се случува и обвинителството мошне тешко се решава на пријава во вакви случаи. Дури и самите општини или други порачатели на јавни набавки (изградба) не сакаат да „креваат прашина“ кога градбата е лошо изведена, веројатно заради тоа што тие самите имале корист од изведувачот. Вакви градежни промашувања има илјадници, но ретко кој од одговорните ќе се реши да поднесе пријава, да тужи и сл. Едноставно, кога ќе земеш мито од изведувачот, страв ти е некој „да не пропее“, па не пријавуваш, туку поправаш во тајност да не се знае дека изведбата била лоша, што „ги офира“ и изведувачот и надзорот и самиот надзор од нарачателот.

Следен и голем трик на властите и градежниците е едно да пишува во тендерот, а сосема друго да се прави. Така, една градежна фирма ќе си направи математика колку би чинела изградба на некаков објект, ќе стави на таа цена законски данок, ќе стави „ризик“, проценти за камати – ако земе кредит за изведба, па ќе даде понуда. Некои изведувачи настапуваат со цена, која не е ниту половина од реалната, а потоа со нарачателот си измислуваат „нови барања“, кои „ја дујат“ таа првична сума и по 5 до 10 пати.

Ако нарачателот сака, во секое време може да прифати и „непредвидени трошоци“ на изведувачот, „зголемени цени за изградба“, „непредвидени проблеми – поврзани со почвата, со правни работи, со нерегулирани сопственички односи …“, но само ако нарачателот тоа го прифати. Имено, скоро цел проект „Скопје 2014“ беше таков. Елиминацијата на конкуренцијата во тендерите е дигната на ниво на уметност. Најпрво, нарачателот (влада, министерство, општина, некаква државна агенција …) поставува невозможни критериуми за аплицирање кои не може да ги има повеќе од една компанија на вака мал простор – како што е Македонија. Значи, на тендерот фали уште името на компанијата.

Потоа, доаѓа договарањето со конкурентите од типот „ај не аплицирај, ќе ти дадеме милионче – два“, или „не аплицирај, ќе ти дојде инспекција“. Има и такви понуди: „Не се појавувај, затоа што ќе ти го стопираме објектот, што го градиш“.

Една од клучните точки во целата приказна се разбира е ДУП-от.

Како да му се угоди на инвеститорот?

Да се гради по стариот ДУП, или да се чека новиот, кој никако да го донесат? А да се донесе „изменет план“? Како да му угодиме на инвеститорот? Ако треба во сила да се врати стариот план, може дури и Уставен суд да го инволвираат. Тој може да ги врати старите ДУП–ови, затоа што инвеститорот веќе го купил земјиштето, го расчистил, почнал да гради, па да не се „разочара“. И онака јавниот интерес е за лажење мали деца. Не само што може еден сакан дел (атрактивен) да се издвои како ДУП од претходната целина и да се решава посебно, туку може и да биде контра ГУП – от, затоа што „го издвојуваат“. По закон не може, но по „препрочитан и толкуван закон“ – може! Така себичните интереси можат да станат општински или државни, а кој и зошто стои зад ова – којзнае. Општините сакаат да имаат приходи од комунални давачки, кои (сигурно) не се главниот мотив за промените на плановите, туку екстра заработката од таквата промена. Затоа и јавен интерес стануваат и бензински пумпи и пазаришта и деловен простор.

Дали има ред во носењето планови? Има, и тоа каков. Најпрво градоначалникот дава Планска програма пред Советот, а истиот ја формира и Комисијата за урбанизам и тука тој има дискрециско право на тоа. Потоа бараат изведувач на конкурс (кој било да финансира, ова мора да се случи), да направи урбанистичко планирање (различни видови има), по „дадени насоки“ од општината. Тоа се прави од Секторот за јавни набавки, па (повторно) градоначалникот поставува и/или менува шефови на секторот. Изработениот план оди пред Комисија за урбанизам во општината, која „го разгледува“, дава мислења и има дебата. Кога овие ќе се даде согласност, се враќа во Советот на општината. Навидум, целиот процес е контролиран, само што до овде нема ниту јавни расправи.

Законите „трчаат“ по криминалот, па има дури и законски промени, пред сè во доставувањето и на идејните проекти за планираните градби, заедно со урбанистичките нацрт и предлог планови во МТВ на разгледување, а донесен е и Правилник за урбанистичко планирање (тука се дава точниот дозволен процентот на изграденост, коефициент на искористеност на просторот, процент на зеленило и сл.).

Колкава е висината на услугата

Порано сето ова се случуваше во затворени кругови, а сега е јавно и транспарентно, во „замрачени соби“ со вклученост на сите засегнати страни и „партиципативни тела“, кои (најчесто) ги нема или ги има откако е сето ова доцна. Главно, сите заинтересирани за инвеститорот да изгради што појако и пообемно, се тука за да си го добијат ветеното (станче, станче и дуќанче, 2 – 3 стана, па „распределете како сакате“). Има за сите „инволвирани и партиципативни“, зависи само колку е висинскиот венец зголемен, дали морале да остават простор за паркинг и сл. Од висината на „услугата“, се бројат станчињата и дуќанчињата за сите кои „сработиле“ (од проектантот, кој проектира „по мерка“, па до тие врвните, кои дале „амин“).

Како и да е, одлуката за избор на изведувач („цртач“) ја носи градоначалникот, кој и ја формира комисијата која ги оценува понудите за избор на „цртачи на планови“ и доставува предлог за избор, токму до него. До овде нема јавност, а ниту Советот на општината е инволвиран на каков било начин. Значи и градоначалникот и партијата зад него, може да ја наштелува работата како сака, па потоа да глуми дека тоа го прави во име на јавниот интерес.
(Продолжува)

Утре: Урбанизмот и останатиот криминал (2): Не можат сите да бидат задоволни (ако партијата не е)

Текстовите се произведени во рамки на проектот на АГТИС, со наслов „Отворени општини, со отворени податоци“, финансиран од НЕД.

ЈАЗИКОТ НА КОЈ СЕ НАПИШАНИ, КАКО И СТАВОВИТЕ ИЗНЕСЕНИ ВО КОЛУМНИТЕ, НЕ СЕ СЕКОГАШ ОДРАЗ НА УРЕДУВАЧКАТА ПОЛИТИКА НА „СЛОБОДЕН ПЕЧАТ“