На 21 ноември 1995 година во гратчето Дејтон во сојузната американска држава Охајо, каде што се водеа преговорите меѓу лидерите на Босна и Херцеговина, на Србија и на Хрватска – Алија Изетбеговиќ, Слободан Милошевиќ и Фрањо Туѓман – е постигнат мировниот договор.

Договорот кој е општо познат како Дејтонски по местото каде што се одвиваа мировните преговори службено е потпишан во Париз, на 14 декември 1995 година.

27 години подоцна Дејтонскиот договор го има статусот на клучен инструмент за прекинувањето на воените судири во Босна и Херцеговина, за враќање на бегалците, прогон на осомничените воени злосторници и нивно судско процесуирање на Хашкиот трибунал, но не го прославуваат сите ентитети во БиХ. Денот на потпишувањето на Дејтонскиот договор е државен празник и неработен ден во Република Српска, но не и во Федерацијата БиХ: Босна и Херцеговина воопшто нема државен закон за празници.

Во БиХ три и пол години траеше крвопролевањето, загинаа 250.000 луѓе а повеќе од милион беа раселени. Алија Изетбеговиќ, Слободан Милошевиќ и Фрањо Туѓман, под воен и дипломатски притисок од САД, почнаа преговори во американската воздухопловна база Рајт-Патерсон во Охајо, близу тоа фамозно гратче Дејтон.

Главниот посредник во преговорите беше американскиот дипломат и специјален пратеник Ричард Холбрук. Неговите „методи“ во креирањето на овој договор – но и Времената спогодба меѓу Македонија и Грција, постигната истата таа 1995 година – го добија прекарот „булдожер дипломатија“.

Во американската воена база, меѓу експонатите на военото воздухопловство како старите бомбардери „Б-52“ и проектилите „томахок“, се преговараше 20 дена врз основа на мировниот план изработен од Контакт-групата, во која партиципираа и Русија, Британија, Франција, Германија и Италија.

Со овој договор БиХ беше поделена на ентитети на етничка основа: во Федерацијата БиХ беа вклучени бошњачката и хрватската заедница, на 51 отсто од територијата на земјата, а на преостанатите 49 отсто од територијата беше воспоставена Република Српска.

Анексите на договорот се потпишани само на англиски јазик.

Босна и Херцеговина го нема оригиналниот документ кој Алија Изетбеговиќ по потпишувањето го донел во Сараево: изгубен е некаде по „фиоките“ во Претседателството на БиХ. Неговото исчезнување го пријавил Жељко Комшиќ во февруари 2008 година тогашниот член на претседателството.

Каква држава е Босна и Херцеговина 27 години подоцна?

Веројатно мошне слична како и пред две години, кога беше одбележан „сребрениот јубилеј“, 25годишнината од Дејтонскиот договор.

Денес економијата е слаба, платите се ниски, јавните сервиси се неефикасни, градовите се загадени, младите и образованите масовно заминуваат на печалба, а доминантните политичари на трите етнички заедници се уште се повикуваат на војната во обид да ги задржат функциите… Босна најтешко е погодена од „егзодусот на мозоци“. Пред војната имаше 4,2 милиони жители, а денес има околу 3 милиони. Невработеноста на младите е огромна. Дури 80 отсто од младите родени по потпишувањето на Дејтонскиот мировен договор и денес живеат со родителите. На анкета спроведена во 2018 година, 87 отсто од младите истакнале дека не можат да најдат вработување без врски со лице на позиција, а 49 отсто планираат да бараат работа во странство… Пред војната секое трето семејство во Сараево и секое осмо во Босна беше етнички мешано, а во 2018 година имало само 3 отсто мешани бракови, се вели во анализата на „Слободен печат“ објавена на овој датум во 2020 година.

Дејтон е скроен за да не дозволи кој било ентитет да доминира во земјата, а неговите комплексни механизми им служат на националистичките политичари за да ги задржат позициите, без оглед што така го спречуваат и развојот. Поради тоа, сите го критикуваат Дејтонскиот мировен договор како застарен, но и се противат на негово реформирање.