Наградата „Стале Попов“ за најдобро прозно остварување за 2021 година, што Друштвото на писателите на Македонија за романот „Ден за одмазда“ му ја додели на Ивица Челиковиќ, е директен повод да ја расплетеме неговата книжевна приказна, но и животот на модерниот човек во транзициско општество.

Пред триесетина години Ивица Челиковиќ замина од Македонија како писател и новинар. Во Шведска, каде што живее и работи, почна да се занимава и со преведувачка дејност, но не се раздели ниту од пишувањето ниту од новинарството. Негови новинарски текстови може да се прочитаат на страниците на „Слободен печат“, додека во книжевноста успеа да создаде свој наратив што е препознаен и награден од неговите колеги-писатели од ДПМ.

Со романот „Ден за одмазда“ добитник сте на наградата „Стале Попов“ на ДПМ. Што почувствувавте во моментот кога ја дознавте одлуката на комисијата на ДПМ за доделување на оваа престижна наградата на вашиот роман?

– Наградата за мене има исклучително значење и голема емотивна тежина што ја почувствував во моментот кога ја дознав одлуката на жири-комисијата. ДПМ има посебно место меѓу контурите што го одредуваат мојот творечки идентитет и во мисловните предели што ме поврзуваат со моите творечки почетоци. Сега, во една позрела фаза на творештвото, наградата што го носи името на еден од најголемите македонски писатели не можам да ја доживеам поинаку освен како голема чест и признание. Ми останува да се надевам дека ќе го оправдам тоа пред читателите.

Вашите книжевни почетоци повеќе се поврзани со поезијата, но во последниве 15-ина години почесто се појавувате како автор на романи. Како се случува преминот од поетско во прозно творештво, и обратно?

– Верувам дека можеме да зборуваме за фактот дека токму стихот прв се издигнал над секојдневниот говор. Но, без оглед што моите литературни почетоци се, пред сè, поетски, прозното пишување за мене отсекогаш претставувало предизвик, особено ако во прозата се создава простор за повеќедимензионалност, повеќезначност на мислата, исто како и во поезијата, во најширока смисла на зборот. Но мислам дека разделба од поезијата, од поетското искуство и поетското доживување на светот, како повик за авантура низ јазикот, е невозможна, бидејќи пишувањето поезија, онака како што констатира Хајдегер, е „земање мерка преку која човек, всушност, добива мерка за широчината на својата суштина“. Поетското искуство може за момент да исчезне, како да оставило зад себе олупени ѕидови, но секогаш се враќа и зрачи со нова енергија. Разделбата од поезијата кај мене е привремена, бидејќи веќе напролет од печат ќе излезе мојата нова поетска збирка под наслов „Позлатено распетие“.

Приказната во романот „Ден за одмазда“ е од нашето блиско минато и од сегашноста, главен лик е Илија Гавровски – Ѕидарот, а дејството е раскажано во прво лице. Колку приказната е базирана на некаква лична реалност, а колку е внесена авторска фикција?

– Во овој роман, како и во другите мои прозни дела, најмногу ме интересира сферата во која се преплетуваат необични допирни точки меѓу навидум неспојливи карактери и ликови, заталкани низ своите стравови и соништа, и прогонувани од сопствени сомневања и дилеми во необични и компликувани социјални односи и околности. Но, основна цел на оваа книга, сепак, не е барање одговори на некакви судбински прашања.

Приказната во најголем дел е авторска фикција, иако е базирана и врз некои лични искуства, произлезени од доближувањето на култури и сфаќања што само на прв поглед не можат со ништо да се усогласат. Факт е дека современите комуникации ни го доближуваат светот во чии далечини сме загледани, и кои неретко нè збунуваат, најмногу поради предрасудите, без да се обидеме да погледнеме што трепери зад лесните заклучоци преку кои ги поимаме нештата околу нас.

Главниот лик во романот, Ѕидарот, добива шанса да погледне што се крие зад неговите сомнежи, да ги заобиколи за миг, по патиштата што ќе го однесат на северот на Европа, но не успева да се дистанцира од трагичните услови на неговата неприлагодлива егзистенција, од условите што, всушност, не може да ги контролира.

Моралните дилеми на луѓето во актуелното општество преку главниот лик како да се раслоени низ призмата на индивидуалните ставови. Комисијата цитира дека „со тврдо срце минуваме низ светот“. Што точно тоа би требало да значи?

– Моралните дилеми, се чини, овде се појавуваат кога луѓе мора да избираат меѓу различни можности, кои, на еден или на друг начин, можат да создадат понижувачки ситуации од етичко становиште. Човек, можеби непромислено, се доведува во ситуација кога се јавува морална дилема дали да се избере помало зло, но со намера да се постигне некоја повисока цел, за да се исправат извесни грешки и промашувања. Но кога тоа се прави невешто, кога се користат несоодветни средства, ефектот е спротивен, деструктивен.

Кога општествениот систем се раслојува, и кога животниот простор се исполнува со сè поголем број индивидуални човечки трагедии, многумина, сепак, го вртат погледот на друга страна, стануваат рамнодушни пред какви било емотивни изливи и со студени чувства и, како што и вие посочувате во вашето прашање, со тврдо срце продолжуваат да се движат, или, пак, доаѓаат до точката во која го дознаваат, го гледаат крајот на својот пат.

Корицата на романот е илустрирана со гулаб што се обидува да премине преку бодликава жица. Иако живееме во демократско општество, колку општеството навистина е демократско и дали, можеби, и индивидуално и колективно понекогаш се залетуваме на „слеп колосек“?

– Во светот во кој живееме насекаде се креваат бодликави жици, а што има за цел да се запрат луѓето, да се спречи нивното движење. Тоа се случува и во Европа, во општества што се сметаат за демократски. Поставувањето бодликави жици низ историјата секогаш претставувало свирепа мерка во обидот да се ограничи човековата слобода. Но слободниот дух насекаде наоѓа можност да остане слободен, и да ја сочува силата низ многуте пречки.

Таа симболика на гулаб што со сила во крилјата се вивнува над бодликава жица, наведува на размислување за сето она што на човека му внесува несигурност и чувство дека е заробен, но едновремено го поттикнува и слободниот дух како најавтентична вредност на модерниот човек. Нешто што блеснува како зрак светлина што на моменти ни покажува дека сме избрале погрешна насока, кога во исто време не наоѓаме доволно смисла во потребата да се соочиме со себеси, за да се пресметаме со сопствените заблуди.

Поголем дел од животот работите и живеете во Шведска. Како од дистанца гледате на работите што се случуваат во матичната земја и дали е можно да се прават некакви споредби со животот во Шведска?

– Таквата дистанца ми овозможува критички да погледнам на случувањата врзани за општествениот развој во двете земји, иако е навистина неблагодарно да се прават споредби на стандардите по кои е препознатлив животот на Балканот со оние во Скандинавија. Станува збор за две различни историски традиции, култури и системи, за кои тешко можете да изнајдете некакви посебно видливи точки на сличност што циркулираат во двете насоки низ европскиот систем на сврзани садови. Освен ако не прибегнете кон крајно симплифицирање на нештата. Принципите на скандинавската демократија се цврсто поставени, градени во услови на меѓусебна толеранција, и на потиснување на исклучивоста и егоистичното наметнување на сопствената национална посебност во односите со соседите, а зад што може да се согледа долга, стогодишна традиција.

Во балканските земји, вклучувајќи ја и Македонија, преку погрешни претстави функционира пристап на недоследности, така што демократските стандарди − слободата на изразување, медиумските слободи, човековите права – од граѓански аспект функционираат како прифатливи кога ги гледаме низ лична призма на одредена полза за нас самите, или за групата што ја сметаме за „наша“. Но основното демократско начело на инклузивност во демократијата, на интеграцијата во општеството што треба да функционира со сите, без оглед за каква група станува збор, одеднаш не се интересни како општоприфатен принцип, доколку станува збор за поединци или групи во општеството што отклонуваат од некои морални начела, или предрасуди, од она што се доживува како загрозување на „нашето“ право да ги уживаме плодовите на демократијата. Во тој контекст, развојот во балканските земји, па и ако погледнеме поконкретно на Македонија, покажува дека општеството, во кое веќе неколку децении функционира парламентарна демократија, и понатаму продолжува да ги исфрла во преден план вештачки исфорсираните разлики, што во крајна линија ги обезвреднува напорите за воспоставување механизми на толеранција и меѓусебна подносливост, со кои општествените норми на однесување ќе бидат ставени во функција на развојот на општеството и на слободата на изборот.

Би го споменал овде големиот руски писател Солженицин, кој во едно интервју, на пат кон својата татковина по долгогодишниот егзил во САД, одбегнувајќи го упорно одговорот на прашањето какво е нивото на развојот на граѓанското, демократско општество во Русија, по падот на комунизмот и Железната завеса во Европа, најпосле само кратко одговори: „Не постои граѓанско општество без граѓанинот“. Можеби ваквото гледиште е премногу поедноставено, но може да се земе како почетна премиса во какви било анализи на демократските придобивки со кои се легитимира едно општество.

Познавањето на двата јазика Ви овозможува лесно да преведувате дела од шведски на македонски, и обратно. Како го правите изборот на шведските, односно македонските автори што на соодветните јазици ги принесувате пред читателите?

– Преведувањето е дел од моето секојдневие. Пред да се преселам во Шведска, пред триесетина години, во Македонија немаше ниту едно литературно дело преведено директно од шведски на македонски јазик. Во меѓувреме успеав да преведам приближно педесетина дела од шведски автори, почнувајќи од класиците Аугуст Стриндберг и Селма Лагерлеф, па сѐ до современите книжевни струења. Денес во Македонија има и други преведувачи на шведска литература, но во голем број случаи станува збор за индиректни преводи од други јазици, значи не директно од шведски. Изборот на авторите што ги преведувам во последните години доаѓа како предлог на македонските издавачи со кои соработувам, а што сведочи и за зголемено интересирање за шведската литература. Се надевам дека истото се случува и меѓу читателите. Знам дека некои популарни книги што имав можност да ги преведам, како, на пример, „Човекот по име Уве“ од Фредрик Бакман, наидоа на мошне добар одзив во Македонија.

Првичната вокација, сепак, Ви е новинарството, а Ваши колумни редовно се застапени на страниците на весникот „Слободен печат“. Каде се чувствувате повеќе „свој“, во новинарството или во книжевноста?

– Тешко би можел да одговорам на ова прашање така што би поставил некаква стриктна разлика. Јас заминав од Македонија како новинар и писател, но со новинарството никогаш не „раскрстив“. Просторот што ми се отстапува за колумните во „Слободен печат“ го гледам како добра можност да пренесам извесни согледувања поврзани со европски теми и појави, имајќи предвид дека тоа го привлекува интересирањето на македонските граѓани, со оглед дека Македонија продолжува со заложбите за забрзување на својот европски пат и зачленување во ЕУ. За жал, ЕУ во последните години се соочува со сериозни внатрешни проблеми, а што придонесе блокадите со кои Македонија се соочува во доближувањето кон евроинтеграциите уште повеќе да се засилат.

Како ги доживувате трансформациите што се случуваат во новинарската професија под притисокот на современите технологии и социјални медиуми?

– Денешното новинарство во многу нешта се разликува од стандардите што важеа за оваа професија пред две или три децении. Развојот на технологијата и модерните комуникации повеќекратно го олеснија изготвувањето на новинарскиот производ, и, се разбира, брзината и ефикасноста на неговиот пласман во најшироката јавност. Добро се сеќавам дека во Македонската радиотелевизија, каде што своевремено бев вработен, беше сосема нормално да застанеме неколку новинари во ред пред телефонот за да прашаме каде и во кое време ќе се одржат настаните што тогаш ги покривавме. Кој би можел денеска да замисли таква работна атмосфера.

Денес сите стануваме и легнуваме со вести што незапирливо циркулираат насекаде, посебно на социјалните мрежи, тој неизбежен дел од модерното живеење. Но, како голем проблем се јавува еден друг феномен, а тоа е неможноста читателите да се уверат во сигурноста на изворот на вестите и информациите, и со тоа критички да се постават кон сето она што го консумираат преку медиумите.

Лажните вести, проследени со поттикнување т.н. говор на омраза, претставуваат исклучително сериозен проблем во смисла на креирањето на јавното мнение. Без оглед колку веста што се појавува е лажна, односно конструирана, голем е бројот на оние што не наоѓаат посебен мотив да одвојат време за да ја проверат нејзината веродостојност. Манипулациите што се прават со лажните вести се најголемиот непријател на вистинското, професионално и одговорно новинарство.

(Интервјуто е објавено во „Културен печат“ број 118, во печатеното издание на весникот „Слободен печат“ на 26-27 февруари 2022)