Иако експертите не очекуваат повторување на сцената од 1990-те, кога бензинот во Србија се точеше во канти на улица, стравот од шверц повторно се враќа во игра. Тие предупредуваат дека ако резервите се потрошат, а санкциите кон НИС останат на сила, неизбежно ќе се појават луѓе спремни да ја искористат ситуацијата, објави „Форбс Србија“.

Аналитичарот Владaн Павловиќ  вели дека не верува во шверц, освен оној кој би се правел со одобрување на државата.

„Мислам дека таква ситуација е малку веројатна, освен ако нема никакво друго решение. Но, тогаш тоа би било со преќутна дозвола на државата и нејзините органи“, вели тој.

Професорот Петар Станојевиќ додава дека шверцот е возможен ако се зголеми увозот на деривати.

„Тој најмногу би се однесувал на увоз на деривати кои не се во согласност со српските стандарди, односно се од понизок квалитет. Во помала мера би се однесувал на количини. Но, државата има веќе добро разработен механизам за маркирање и мониторинг на горивото, кој и беше воведен поради вакви ситуации во минатото. Само треба да се прошири на граничните премини, што би довело до речиси целосна елиминација на шверцот,“ посочи професорот.

Бизнисменот кој работи на пазарот на гориво, Небојша Атанаковиќ, пак, смета дека има простор за шверц.

„Ако не се најде начин да се укинат санкциите, каков и да е, оправдано е да се очекува дека ќе почне шверц на деривати од Босна и Херцеговина, Северна Македонија или од Косово. Веќе имаме ситуација дека таму горивото е поевтино, а кај нас ќе биде само поскапо. Ако го нема доволно дури и по тие повисоки цени, неминовно е дека ќе има шверц. Можеби и сериозен шверц. Веќе сега има такви ситуации, но тоа се мали количини и најчесто врзани за погранични подрачја. Тоа ќе се прошири преку шверцерски канали,“ објасни тој.

Она што ќе се случува на српскиот пазар на нафта и нејзините деривати по воведувањето на американските санкции кон НИС најмногу ќе зависи од тоа колку долго ќе траат санкциите. Иако најавите за нив траат речиси десет месеци, се добива впечаток дека детален резервен план нема. Барем не од страна на Србија.

Американските санкции ја тресат Србија: Какви ќе бидат последиците од мерките за граѓаните и економијата?

Тоа го потврди и претседателот Александар Вучиќ со реченицата дека „српските членови на одборот на директори на НИС ќе побараат вонредна седница на Собранието на акционери за да побараат одговори од мнозинскиот сопственик за тоа што планираат и очекуваат“.

Засега до јавноста стигнуваат само смирувачки пораки дека нема да има пореметување на пазарот и дека нема место за паника бидејќи резерви на нафта и деривати има доволно.

Но, тие резерви се доволни за нешто повеќе од два и пол месеца кога станува збор за дериватите и околу 20 дена кога е во прашање суровата нафта. А за тоа што ќе биде планот по тој рок, дури треба да се разговара со рускиот сопственик на НИС.

Дали решението ќе се бара во обезбедување сурова нафта или готови деривати – допрва ќе се види.

Сè зависи од Русите

И за ова првото Вучиќ е воздржан, додека за второто вели дека постои сериозен проблем.

„Создадов некои лични пријателства во светот кои би ни овозможиле довоз на нафта до блиските пристаништа, но мора да разговараме со руските акционери дали тие можат да ја преработуваат таа нафта. Ако не можат, ќе мораме директно да увезуваме деривати. А тоа е огромно прашање на транспорт и капацитети. Не само што ние немаме, туку воопшто ги нема во овој дел од Европа“, изјави претседателот.

Истражувавме дали увозниците на деривати можат да го преземат пазарот од НИС и да го надоместат неговиот удел. Постои ли можност нафтата и дериватите на оваа компанија да се заменат со туѓи, а тоа да не го почувствуваат економијата и граѓаните? И може ли евентуалниот пазарен шок да предизвика пораст на шверцот?

Вучиќ: Американските санкции за НИС ќе ги почувствуваат сите во Србија, ги молиме Русите да размислат

Резервите се полни, но не и вечни

Извор на „Форбс Србија“, запознаен со состојбата, вели дека постојат комерцијални, оперативни и обврзни резерви. И дека тие резерви во последните 10 месеци, од кога трае заканата со санкции, се на повисоко ниво отколку порано. Тоа се однесува на резервите што ги има НИС – и сурова нафта и деривати, но и на резервите што ги имаат останатите учесници на пазарот на деривати. На крај и државата, која има законска обврска да чува задолжителни резерви.

Државата, односно Министерството за енергетика, е должна да има резерви на деривати во количини што одговараат на просечниот нето увоз од минатата година за 40 дена.

Оперативните резерви се доволни за седум дена просечна количина што била пуштена во промет минатата година.

За комерцијалните резерви не се зборува директно.

Пазарот може да се поремети

Ако се земе предвид тоа што го соопшти Вучиќ, ако за два и пол месеца не се најде решение, ќе следи пореметување на пазарот со значајни последици и за државата и за економијата.

Последиците за НИС ќе се почувствуваат и порано: плаќањето со меѓународни картички е веќе под удар на санкциите, а претседателот не исклучи ни дека и Поштенска штедилница може да влезе во проблеми поради работењето со НИС.

Нема лесна замена за НИС

Аналитичарот Владaн Павловиќ вели дека замената на производите на НИС бара месеци, можеби и година. Ако санкциите траат подолго од резервите, тоа ќе доведе до недостиг и пазарни нарушувања. НИС држи речиси половина од малопродажниот пазар и две третини од големопродажниот. Останатите увозници немаат ниту капацитети за складирање, ниту транспортни решенија.

„Просто, најголемиот дел од суровата нафта се преработува во Панчево и така функционира пазарот. Да се замени тоа брзо и лесно не е возможно. Нема доволно баржи, танкери, цистерни, нема инфраструктура за тоа“, вели Павловиќ.

И експертот за енергетика Жељко Марковиќ се сомнева дека горивото на НИС може лесно да се замени со увозно без потреси. Дури и ако увозниците ги удвојат своите количини, тоа е недоволно. На тоа се додава и фактот дека НИС има најразгранета мрежа бензински пумпи, а на тие пумпи нема да се продава туѓо гориво.

Проблеми со цените

Бизнисменот Атанаковиќ вели дека дури и да се обезбедат дополнителни капацитети, горивото ќе биде поскапо. Ако државата ги ограничи цените – ќе настане проблем; ако не ги ограничи – цените ќе растат значително.

Професорот Петар Станојевиќ од Факултетот за безбедност вели дека токму порастот на цените е најголем ризик.

„Колку што слушаме од официјални лица, а и според други процени, резерви има барем до Нова година, ако не и подолго. Потоа ќе мораме да се потпреме на домашна нафта и увоз. Логистички средства треба да има доволно, прашање е само од каде ќе дојде нафтата. Зголемувањето на логистичките и трошоците за преработка, како и можните шпекулативни маржи, ќе доведат до раст на цените. Колкав ќе биде, зависи од многу околности. Државата има механизми, како намалување на акцизи за 20 отсто“, вели Станојевиќ.

Хрватите како идни сопственици?

Соговорник на „Форбс Србија“ додава дека го изненадува големата вмешаност на Хрватска во ова прашање. Иако НИС е стратешки важен партнер на ЈАНАФ, тој верува дека сигналите од соседството укажуваат дека и Хрватска би можела да биде дел од решението – во смисла на влез во сопственичката структура.

Потврда за тоа стигна од тамошниот министер за економија Анте Шушњар, кој рече дека Хрватска е подготвена да го купи НИС доколку тоа биде решение на проблемот со санкциите. Вучиќ одговори дека и Србија сака да го купи хрватскиот ХЕП.

„Се сомневав и пред оваа потврда. Би сакал купувач да биде нашата држава, но ќе видиме што ќе биде. Унгарија исто така нагласуваше нешто слично. Дали Русите ќе бидат спремни да го продадат НИС или ќе се бара друго решение – тоа допрва ќе го видиме. Но ако ништо не се преземе додека уште има резерви на нафта и деривати на пазарот, нè чека сериозен потрес. И тоа сигурно нема да биде евтин“, заклучува Атанаковиќ.

Инаку, унгарската нафтена компанија МОЛ ќе ги зголеми испораките во Србија по санкциите на САД врз рафинеријата НИС, изјави денес унгарскиот министер за надворешни работи Петер Сијарто.

„Бидејќи МОЛ игра важна улога во снабдувањето на Србија со сурова нафта и гориво… нашите српски пријатели можат да се потпрат на зголемени испораки од МОЛ“, рече Сијарто, додавајќи дека ова зголемување нема да може целосно да го компензира недостатокот на испораки од Хрватска.

Унгарскиот МОЛ го презема снабдувањето со нафта во Србија по санкциите на САД