Американски дипломати не штедат напори во тивката офанзива за да издејствуваат што е можно побрзо нормализирање на односите помеѓу Саудиска Арабија и Израел. Овој „договор на векот“ во идеални услови би требало да биде прифатен од Ријад и од Тел Авив до крајот на оваа година за да му овозможи на американскиот претседател Џо Бајден токму пред да ја почне кампањата за реизбор да се пофали со огромен дипломатски успех за најчувствителниот глобален проблем.

Нормализирањето на односите помеѓу Саудиска Арабија и Израел би било постигнување од рангот на помирувањето на Израелците со Египет, Јордан и со Емиратите. Палестинците се во посебна категорија зашто се директно засегнати од израелската окупација и сѐ уште немаат сопствена држава. Саудиска Арабија е убедливо најмоќната, највлијателната и најбогатата држава во регионот, што значи дека нормализирањето на односите со Ријад фактички би значело помирување на Израел со целото арапско опкружување.

Од таков епилог полза би имале сите што се вклучени во процесот, но ќе мора да прифатат и компромиси. Израел би ја зајакнал својата безбедност, би стекнал економски партнер, богат инвеститор и сојузник во борбата против заедничкиот непријател – Иран, но ќе мора да направи отстапки кон Палестинците за да се приближат до нивниот сон да формираат сопствена држава. Саудиска Арабија би добила безбедносни гаранции и енергетско-економски пакети од Америка и би ја зацврстила својата доминантна позиција во арапскиот свет за да возврати поефикасно на експанзијата на влијанието на Иран во Ирак и во Сирија. Палестинците очекуваат да добијат проширена власт врз своите територии, како чекор кон воспоставување држава, а Бајден би добил адут за предизборната кампања.

Ги зближуваат заедничките непријатели

До пред само неколку години не можеше ни да се замисли партнерство помеѓу Израел и Саудиска Арабија. Во саудиските книги Израел сѐ уште се нарекува „ционистички непријател“. Но, искуствата од нормализирањето на односите со Египет и со Јордан потврдува дека најбитна е да се има политичка волја и силна поддршка од Америка во критичен момент.

Во овој случај, главниот пресврт се случи во Саудиска Арабија, која денес е доминантна во арапскиот свет и не ги штеди милијардите за да се наметне како фактор и на глобалната сцена. Израел повеќе не претставува главна закана за престолонаследникот Мохамед бин Салман, кој повеќе стравува од два други непријатели – од Иран и од сунитската исламистичка опозиција. Токму тие се и најголемите денешни непријатели на Израел.

– Првпат во историјата речиси целосно се поклопуваат интересите на Израел и на Саудиска Арабија. Ова е неверојатно – забележа неодамна принцот Алвалид бин Талал, влијателен член на саудиското владејачко семејство.

И за Израел и за Саудиска Арабија е неприфатливо ако Иран развие нуклеарно оружје или ако го утврди своето влијание во Ирак и во Сирија, главно преку движењето Хезболах. Саудиска Арабија преку ноќ би прераснала од потенцијален партнер во голем непријател ако и таму исламистичката опозиција успее да ја прошири Арапската пролет на соборување на автократските режими.

Интензивна дипломатија

Вашингтон ја почувствува таквата ситуација и ја активираше дипломатијата кон своите најважни партнери во регионот за да постигне резултати пред да почне кампањата. Во Ријад во минатата недела престојуваа специјалниот претставник за Блискиот Исток Брет Мекгрк и Барбара Лиф, помошничка на државниот секретар Блинкен. Во август пристигнаа советникот за национална безбедност Џејк Саливен, а во јуни државниот секретар Ентони Блинкен. Во исто време со Мекгрк и со Лиф, во Ријад престојуваше и палестинска делегација на чело со генералниот секретар на ПЛО, Хусеин ал Шеих. Ни Стејт департментот ни Амбасадата на Саудиска Арабија во Ријад не ги коментираа посетите, но се претпоставува дека еден од преостанатите предизвици е да се дефинираат отстапките за Палестинците и да се гарантира нивното спроведување. Функционери во Вашингтон тврдат дека САД предложиле дека ќе во Обединетите нации ќе го поддржат формирањето палестинска држава, ќе го отворат својот конзулат на палестинска територија во Ерусалим, ќе ги избришат палестинските групи од списокот со терористички организации, и дека ќе го притиснат Израел да ја предаде власта од територии на Западниот брег и да ги демонтира доселеничките населби.

Саудијците, пак, очекуваат да добијат целосна одбранбена заштита од САД во договор што може да се спореди со обезбедувањето на Јапонија или на Германија, кои по Втората светска војна практично останаа без армии. Палестинците инсистирале да добијат цврсти гаранции дека израелските власти ќе ги исполнат своите обврски од договорот, особено во ситуација кога премиерот Бенјамин Нетанјаху ја води веројатно најдесничарската влада во историјата. Министерот за финансии, екстремистот Безалел Смотрич, пред две недели ја отфрли како „фикција“ идејата дека Израел би им направил отстапки на Палестинците за да ги нормализира односите со Саудиска Арабија.

Пакт со автократи

Решение нема да може да биде постигнато без директни разговори на претседателот Џо Бајден со престолонаследникот Мохамед бин Салман. Принцот бара цврсто одбранбено партнерство, кое, слично на повелбата на НАТО, би ја обврзало Америка да интервенира ако Саудиска Арабија биде нападната. Втората полза за Саудијците би била поддршка за развој нуклеарна програма за цивилни цели, со строга контрола од САД.

Инсистирањето на САД го прави целиот мировен процес долгорочно ризичен. Успехот на договорот нема да зависи од потпишувањето туку од почитувањето. Администрацијата на Бајден сигурно ќе биде на удар на критики поради краткорочно стабилизирање на ситуацијата преку поддршка за изразено автократски и недемократски режими. На заклучокот од американскиот владин извештај дека принцот Салман бил директно вмешан во убиството на дисидентот Џамал Кашоги, Саудиска Арабија реагираше со мошне посрдечен пречек на кинескиот претседател Сји Ѓинпинг отколку на претседателот Бајден. Иако важи за помодерен од претходниците, принцот Салман сѐ уште владее како диктатор во земја во која човековите права и демократијата практично и не се почитуваат.

Од другата страна на договорот е Бенјамин Нетанјаху, кого само премиерската функција го штити од низата обвинувања за корупција и измами. Во владата доминираат ултрадесничарски лидери, кои стигнаа на власт преку поддршка на градењето населби за израелски доселеници на територии што Палестинците ги сметаат за свои. Во Израел, како никогаш досега, е загрозена и независноста на судскиот систем од новиот закон што владата настојува да го спроведе наспроти неколкумесечните протести на опозицијата и на граѓаните.

Од Нетанјаху се очекува да ја прекине соработката со десничарските сојузници, па дури и да се повлече од функцијата ако е неопходно, за да биде постигнат историскиот договор.

– Не верувам дека политички прашања може да го блокираат договорот. Ако има политичка волја, ќе се изнајде политички начин за да се постигне нормализација и официјален мир помеѓу Израел и Саудиска Арабија. Мислам дека има доволно простор за да се дискутира за можностите – изјави неодамна Нетанјаху за „Блумберг“.