Научниците го направија својот избор на 10-те најголеми достигнувања во текот на 2023 година, а тие се движат од увид во нашето човечко потекло и откритија на Месечината, до процут на вештачката интелигенција и спречување на нови последици од глобалното затоплување, пишува „Гардијан“.

Додека западните милијардери испраќаа ракети во вселената кои често не успеваа, индиските научници постигнаа историски успех во 2023 година со мисијата Чандрајаан-3, прва што стигна до јужниот пол на Месечината, област богата со потенцијални резервоари замрзната вода.

Лансирана во јули, за 75 милиони долари, оваа мисија покажа дека Индија е значаен играч во вселенските истражувања со значително помали трошоци од другите земји, нагласува Хали Гомез, професор по астрофизика на Универзитетот во Кардиф.

Таа истакна дека во истиот месец, Кина, исто така, постигна напредок со лансирањето на Zhuqiue-2, првата ракета во светот која користи течен метан со кислород како погонско гориво за успешно да лета во орбитата, означувајќи голем напредок во најсовремената технологија во која претходно доминираа американските „Спејсикс“ и „Блу ориџин“.

Изминатата година означува пресвртница во технологијата, со вештачката интелигенција (ВИ) која стана „мејнстрим“, особено благодарение на софтверот како Чет џи-пи-ти и слични големи јазични модели, според Мајкл Вулдриџ, професор по компјутерски науки на Универзитетот во Оксфорд.

Овие системи за вештачка интелигенција, кои станаа вирални во 2023 година, откако беа објавени на крајот на 2022 година, ги импресионираа корисниците со нивниот напреден квалитет и големо знаење.

И покрај првичното потценување од технолошката индустрија, Чет џи-пи-ти стана лидер на пазарот во генеративната вештачка интелигенција технологија, рече Вулдриџ.

Во март 2023 година, двајца матуранти од Њу Орлеанс објавија дека ја докажале Питагоровата теорема користејќи тригонометрија, која академиците ја сметаа за невозможна веќе два милениума, а тоа беше издвоено како нивна значајна научна приказна од Нира Чембрлен, претседател на Математичката асоцијација и визитинг професор на Универзитетот Лафборо.

Калчеа Џонсон и Не’Кија Џексон, студенти на Академијата Сент Мери, ги претставија своите наоди на полугодишниот состанок на Американското математичко друштво во Џорџија.

Нивниот придонес е значаен бидејќи во 1940 година имаше тврдења дека Питагоровата теорема не може да се докаже со тригонометриски методи.

Ова дело не само што ја демонстрира креативноста и математичката вештина, туку и ги побива предрасудите за математичките способности на девојчињата, кои претходно беа доведени во прашање, според Чембрлен.

Адам Радерфорд, писател, телевизиски презентер и предавач по генетика на Универзитетот во Лондон како значајно научно достигнување во 2023 година ја издвои неодамнешната студија на Сара Тишкоф, која откри траги од ДНК на неандерталците кај современите Африканци.

Хомо сапиенсот, човечкиот вид, потекнува од Африка, каде што најголемиот дел од нашата еволуција се одвивал во последните половина милион години.

Населувањето на остатокот од светот започна кога мал број луѓе ја напуштија Африка во последните 100.000 години, и традиционално, нашето разбирање за рутите за миграција на луѓето се заснова на фосили.

Студијата на овој научник од Универзитетот во Пенсилванија, која се фокусираше на ДНК анализа, сугерира дека хомо сапиенсот ја напуштил Африка неколку пати, почнувајќи од пред 250.000 години, што е порано отколку што се мислеше.

Ова откритие, кое доаѓа од проучувањето на геномите на африканските луѓе, пристап кој претходно често се занемаруваше, овозможува подлабоко разбирање на нашата колективна историја, според Радерфорд.

Според мислењето на Хана Клок, професорка по хидрологија на Универзитетот во Ридинг, важно е да се нагласи дека 2023 година ќе биде запишана како најтоплата година во историјата и дека ќе биде надминат претходниот рекорд од 2016 година.

Таа наведува дека влијанијата од глобалното затоплување се сè повидливи, со катастрофални настани како што се поплавите во Либија кои однесоа над 10.000 животи, шумските пожари во Грција и Канада, како и разорните тропски циклони во Источна Африка.

Клок посочува дека е постигнат напредок во решавањето на овие прашања, како што се генерирање повеќе зелена енергија во Британија и користење на технологијата со вештачка интелигенција за понапредно прогнозирање на климата, а сателитот SWOT на НАСА, кој е вклучен во следењето на водните ресурси на Земјата, може да помогне да се спречат идни катастрофи.

Според Ен Феникс, професорка по психосоцијални студии на Универзитетот во Лондон, значајно научно достигнување во 2023 година е воведувањето на нови биотехнолошки терапии за третман на српеста анемија и бета-таласемија.

Медицинскиот третман со помош на таканаречената технологија за генско уредување ЦРИСПР (CRISPR) е одобрен во Британија и САД и користи тип на нова технологија за уредување на геном, што сигнализира иновативен напредок во областа на генската терапија.

Српеста анемија и бета-таласемија се група на наследни крвни нарушувања кои почесто ги погодуваат луѓето од африканско, медитеранско, блискоисточно и јужноазиско потекло, а терапијата покажа ветувачки резултати во ублажување на симптомите и намалување на потребата за трансфузија на крв во случајот на таласемија.

Дебелината, која станува посмртоносна од недоволната исхранетост, го поттикна развојот на лекови како што се стимуланси на пептидните рецептори на GLP-1, вклучително и Вегови, кои го намалуваат нивото на гликоза во крвта и ја зголемуваат ситоста во 2023 година, според Ијејома Ф. Ичегби, професор по фармацевтска нанонаука на Универзитетот во Лондон, научната приказна што ја одбележа оваа година.

Новиот лек се користи во лекувањето на дебелината и се зема еднаш неделно, а луѓето кои го користат известуваат дека се чувствуваат сити, помалку јадат и со тоа слабеат.

Вистинска бура беше создадена во светот на науката кога, во јули, тим јужнокорејски научници објавија дека успеале да го направат суперпроводникот LK-99, кој работи на собна температура и под атмосферски притисок, изјави Саифул Ислам, професор по хемија кој студира материјали на Универзитетот во Оксфорд.

Додека некои веднаш го нарекоа откритие на векот, бидејќи суперпроводниците кои можат да работат надвор од лабораторија и без потреба од ладење ќе доведат до нова индустриска револуција, многумина во научната заедница тоа го дочекаа со скептицизам.

До крајот на август, водечките лаборатории не успеаја да ги повторат резултатите на јужнокорејските научници, а сегашниот консензус е дека нема доволно докази за клучните наоди за суперспроводливост на собна температура.

Дури и ако самиот LK-99 не е „светиот грал“ што го бараат научниците, тој може да биде интересен материјал сам по себе, што отвора можности за пребарување на суперпроводници на собна температура на нови, неочекувани начини, според професорот Ислам.

Јоана Багнијевска, професорка по еколошки науки на Универзитетот Брунел, истакна дека во 2023 година е поставен неславен рекорд кога станува збор за животната средина и дека покрај глобалното затоплување, се случува уште една еколошка катастрофа: брзото губење на дивите животни.

Кризата на биолошката разновидност, и покрај нејзината итност, добива значително помалку медиумско внимание во споредба со климатската криза, според научникот.

Едно од клучните истражувања годинава се фокусира на падот на бројот на птици во Европа, каде во последните 40 години е забележан пад од 550 милиони птици.

Главната причина за ова намалување, според студијата на истражувачкиот тим предводен од Станислас Ригал, е интензивирањето на земјоделството, особено зголемената употреба на пестициди и вештачки ѓубрива кои му штетат на здравјето на птиците.

Ваквото истражување е клучно за обликување на политичките одлуки и приоритети, нагласи Багнијевска.

Во јуни беа објавени трудови во кои се опишува развојот на модели кои создаваат структури слични на раните човечки ембриони од плурипотентни матични клетки, а според британскиот научник Робин Лоуел Беџ, ова е откритието што ја одбележа 2023 година.

Привлече значително медиумско внимание поради потенцијалот на моделите на ембриони базирани на матични клетки како алтернатива на истражувањето на вистински човечки ембриони.

Тие модели, кои имаат експериментален успех од 1 процент, можат да дадат увид во човековиот развој и да помогнат во решавањето на проблемите поврзани со вродени болести, спонтан абортус и неуспеси на ИВФ.

Меѓутоа, во моментов овие модели се далеку од еквивалент на вистински човечки ембриони и би било неетички, легално и веројатно не е можно да се доведе до бременост со нив, според Лоуел-Баџ, кој го истражува развојот на ембриони во Институтот Френсис Крик.