Најголема желба на еминентниот македонско-словачки универзитетски професор Звонко Танески е во Нитра да биде отворен Лекторат по македонски јазик, со што посилно ќе заживеат културните релации помеѓу двете држави.

Професорот на Катедрата за словенски филологии на Филозофскиот факултет во Нитра, Звонко Танески, веќе дваесет години својата професионална кариера ја гради во две културни средини: македонската и словачката. Своите активности ги реализира на повеќе инстанции, активно ги следи случувањата во македонската културна и научна средина и истовремено размислува за нови можности за развој на македонистичката мисла на тлото на Словачка.

Во Македонија во тек се подготовки на програма за одбележување на 80-годишнината од кодификацијата на македонскиот литературен јазик. Какви активности има на планот на македонистиката во Словачка?

– Во тек сум, исто така, со подготовките за одбележувањето на наведениот јубилеј и планирам и активно со свој реферат да се приклучам на предвидените македонистистички конференции на Филолошкиот факултет „Блаже Конески“, како и во Институтот за македонска литература годинава во Скопје. За конференциите во меѓувреме информирав и други колеги и колешки од академската фела во Словачка, за кои верувам дека успешно ќе одговорат на предизвикот за учество. Сепак, клучната активност на планот на македонистиката во Словачка е сега тоа што македонскиот јазик од оваа година повторно ќе почне да се изучува како предмет на Филозофскиот факултет при Универзитетот „Константин Филозоф“ во Нитра, каде што се изучуваше факултативно и во периодот од 2008 до 2011 година.

Во летниов семестар, кој започна неодамна, досега се пријавени пет вонредни студенти, но од есен ќе почне со работа новата студиска програма „Вештачката интелигенција и обработката на природните јазици“ во чии рамки македонскиот јазик како аналитички словенски јазик е веќе внесен во понудата и верувам дека ќе мотивира поголем број студенти од делот на редовната квота на Филозофскиот факултет во Нитра.

Ме радува фактот што токму Нитра како словачки кирилометодиевски центар е особено наклонета кон македонистичките студии, а за тоа сведочат и досега реализираните благородни проекти со македонските академски партнери од областа на хуманистичките науки. Затоа сметам дека е од особена важност и за македонската држава официјално да го поддржи отворањето на Лекторатот по македонски јазик во овој стар словачки град, посебно значаен за славистичките истражувања во пошироки меѓународни рамки.

Минатата година во Братислава беше промовиран првиот учебник за изучување на македонскиот јазик за Словаци. Што значеше овој чин за ширењето на македонскиот јазик во Словачка?

– Учебникот „Macedónčina pre Slovákov / Македонски јазик за Словаци“, кој го издадовме лани заедно (во соавторство) со колегата Игор Станојоски, е всушност историски прв практичен учебник по современ македонски јазик, кој е првенствено наменет за студентите по словачки јазик, литература и култура, како и за останатите заинтересирани од универзитетската, дипломатската, културната и економската заедница во оваа средноевропска држава. За издавањето на учебникот сме ѝ благодарни и на амбасадорката на Република С Македонија во Република Словачка за нејзините заложби и за безрезервната поддршка при обезбедувањето спонзорства за неговото печатење, а се разбира, и на почитуваните рецензенти од македонска и од словачка страна за нивните сугестии и стручни препораки.

Не изостана ни искрената поддршка од страна на Меѓународниот семинар за македонски јазик, литература и култура при УКИМ во Скопје. Материјалот во учебникот е поделен во 29 лекции, кои содржат и лексички и граматички толкувања и вежби неопходни за достигнување на рамништето А1/А2. Дополнет е и со текстови за читање и превод, како и со речник и со референци за останата литература од конкретната област која неспорно ќе им помогне и на многумина други словачки љубители на македонскиот јазик и култура во усовршувањето на знаењата за нашиот јазик, култура, историја и идентитет. Токму од оваа година ќе ја провериме практично и неговата успешност меѓу студентите на Универзитетот во Нитра.

Каде поточно ги реализираш своите активности и каков е интересот за македонскиот јазик во твојата работна средина?

– Активностите ги реализирам веќе подолго време на повеќе инстанции, од академско-универзитетскиот простор, каде што се трудам македонистичките теми да ги вклучувам константно и во наставата, но и во меѓународните програми за мобилност („Еразмус“ и „Цепус“), преку професионалната соработка со повеќе словачки издавачки куќи и редакции на списанија, книжевни фестивали, јавни дебати и промоции и сл.

Општо земено, интересот за изучување на словенските јазици во денешна Европа кај помладите генерации опаѓа (поради различни причини и фактори), но секогаш е важно ако се наиде на човечко и професионално разбирање и подадена рака од домашната средина (што за волја на вистината и не се случува така често) која е многу важна, речиси и неопходна, па затоа треба и да се искористи при истрајувањето во заложбите за натамошна афирмација на македонистиката во овие простори.

Што е неопходно за продлабочување на мисијата на словачко-македонските врски?

– Неопходна е, секако, нашата подготвеност, добрата волја и несебичната ангажираност во поглед на обезбедувањето на македонската институционална поддршка при пласманот на македонистиката во словачкото културно општество. Верувам дека дипломатијата си ја врши својата зададена задача, но процесот на државна културна медијација и мисија меѓу двата народа се продлабочува и се зголемува само со адекватен и заемно признат влог од обете страни. Личните иницијативи и напори неретко вродуваат со плод, ама секогаш се може и повеќе ако се сака и ако се востанови и стабилен подолгорочен компас за претставување на нашите културни вредности тука.

Македонскиот и словачкиот јазик спаѓаат во групата словенски јазици. Колку тоа е предуслов полесно да се разбираме?

– Словенското потекло на нашите јазици несомнено претставува еден од аргументите за т.н. полесно разбирање. Така, и лексиката во обата јазици е напати слична, а веројатно и доволна за потенцијално дешифрирање барем на клучната поента на она што го зборуваме (ако го зборуваме полека и литературно), доколку не ги владееме двата јазика на повисоко рамниште и немаме подетален увид во спецификите на граматиката и на правописот на македонскиот и на словачкиот јазик.

Меѓутоа, генерално, денешните генерации студенти во Словачка не дошле во контакт со кирилицата во пониските степени на образованието (во основните и во средните училишта), па затоа и претежно се одлучуваат за студии на јазици каде што се употребува латинското писмо. Во денешниов динамичен свет каде што и рекламната индустрија е мошне битна, треба да се посочи дека зголемениот интерес за македонистиката во Словачка ќе значи правопропорционално и потреба од константна понуда за стипендии, студиски престои, платени екскурзии и останати привлечни проекти кои ќе ја зголемуваат мотивацијата за изучување на македонскиот јазик во словачката културна средина и ќе им го зацврстуваат убедувањето на идните студенти и апсолвенти дека и наспроти малиот прагматичен пласман на пазарот на трудот – стекнатите знаења од македонскиот јазик им се добредојдени и драгоцени.

Активно работиш на превод/препев на словачки автори на македонски јазик и обратно. Со каква динамика се реализираат преводите и дали добиваш поддршка од двете држави?

– Преводите се реализираат со различна динамика, во согласност и со другите мои обврски кои ги извршувам во Словачка. Во последнава деценија се објавија повеќе преводи од македонски автори во словачки списанија и во зборници, а би ги издвоил и посебните поетски книги на Богомил Ѓузел и Николина Андова Шопова на словачки јазик, кои добија поддршка и на Конкурсот за странски издавачи при Министерството за култура на РС Македонија.

Во обратната насока, преводите од словачките автори на македонски јазик се остваруваат, пред сè, благодарение на Фондот СЛОЛИА при Словачкиот литературен центар во Братислава. И нивниот буџет е прилично ограничен за покривање на сите трошоци, но ентузијазмот уште не ме напуштил, па подготвен сум да продолжам со проектите и во тој домен во иднина. Најново ја преведувам стихозбирката „Граматика на љубовта“ од Тихомир Јанчовски на словачки јазик. Допрва ќе видиме како ќе се одвиваат нештата со нејзината поддршка, па затоа начелно го предвидувам нејзиното реално излегување од печат во Словачка за јануари следната година.

Кои се актуелни наслови од словачката книжевност за кои сметаш дека е потребно да се преведат на македонски јазик?

– Има повеќе вредни дела од современата словачка книжевност кои би било добро да се преведат во посебни книжни изданија на македонски јазик. Не би сакал да бидам субјективно пристрастен ниту, пак, да заборавам ненамерно на некого, но, еве, од прозаистите (кои досега не биле воопшто преведувани) – да речеме Ивана Гибова или Бала, а од поетите Иван Штрпка и Ева Лука.

На кој начин се прави селекцијата на македонски автори чии дела се преведуваат на словачки јазик?

– Нема некое однапред зацртано правило според кое се врши селекцијата. Некогаш се случува да ми се јави некој словачки издавач кој веќе го избрал македонскиот автор или авторка и нивното конкретно дело што сака да го објави, па со мене се договара само за реализацијата на преводот, за пишување рецензија или поговор, за промовирање на изданието и сл.

Обично, на таквиот избор му претходи (од страна на издавачот) обезбедување на финансиски средства од некој домашен или странски фонд за таа намена. Ме прашувале и мене за сугестии, сум давал и лични предлози, но не секогаш (поради сплет на бројни околности) таквите напори имале среќна разрешница. Секаде каде што досега сум можел – сум помогнал и сум излегол во пресрет. Сакам да верувам дека таквите можности и прилики ќе ги има сè повеќе во годините пред нас и за таквите проекти и натаму ќе стојам редовно на располагање.

Што сметаш дека е најголем твој успех во областа на македонистиката во Словачка и какви планови имаш за блиската иднина?

– За остварените успеси е најдобро да зборуваат самите дела, како и одгласите и референциите за нив ширум Европа. Ако морам и самиот да издвојам неколку од успесите, кои се единствени од истражувачката област, тогаш тоа би биле моите три книжевно-научни монографии од полето на словачко-македонските книжевни врски (објавени и на словачки и на македонски јазик), студиите во странски списанија со фактор на влијание, двата прирачници за словачко-македонска конверзација, првиот словачко-македонски речник (во соавторство со професорите Гоце Цветановски и Љупчо Митревски), споменатиот учебник (во соавторство со колегата Игор Станојоски), поновата монографија „Книжевни крстопати – Сведоштва од меѓукултурниот дијалог“ (2023) во којашто е поместена и мојата целосна библиографија на трудови од периодот од 1995 до 2022 година заедно со научните и медиумските одгласи за нив во светот, големиот број преводи, редакцијата на зборници и антологии итн.

Во блиска иднина би сакал да „заживеат“ студиите по македонски јазик во Нитра и да ми биде овозможено да менторирам и словачки докторанди од областа на балканистиката и на македонистиката кои непречено ќе го продолжат текот на веќе испишаната заемна историја, објективно ќе го валоризираат сработеното и со своите нови дела ќе го подготват теренот за идниот развој. Тогаш и со спокојство во душата ќе можам да кажам дека сето мое портфолио се исплатело и дека решителноста за проникнување и преплетување на културите не ми била залудна.

(Интервјуто е објавено во „Културен печат“ број 270, во печатеното издание на весникот „Слободен печат“ на 1-2.3.2025)