Друштвото на писателите на Македонија ги додели годишните награди на најдобри книжевни остварувања во 2021 година, а наградата „Ацо Шопов“ за најдобра поетска книга му припадна на Санде Стојчевски за стихозбирката „Великата лирска песна: песни за Неа“.

Поетот, есеист, книжевен критичар и преведувач Санде Стојчевски ги има добиено сите значајни македонски книжевни награди. Му недостасуваше само наградата „Ацо Шопов“ на ДПМ за најдобро поетско издание. Жири-комисијата во состав, Катица Ќулавкова (претседател), Гордана Михаилова Бошнакоска (член) и Јулијана Величковска (член), во своето образложение истакна дека разгледувале 14 (четиринаесет) поетски збирки што конкурирале за наградата, а одлуката, наградата за поезија „Ацо Шопов“ за 2021 година на ДПМ да ѝ припадне на поетската збирка „Великата лирска песна: песни за Неа“ на истакнатиот македонски поет Санде Стојчевски, била донесена едногласно.

Нивната одлука е поткрепена со фактот што „Санде Стојчевски со оваа книга уште еднаш покажа дека домот на поезијата не е само стандардниот кодифициран јазик, туку и уникатното и архаично локално македонско наречје. Со тоа, тој и по однос на јазикот ги преиспита иновативните можности на поетскиот код што не познава други ограничувања освен иманентно поетичките. Конечно, во најновата книга на Санде Стојчевски има и една дополнителна семантичка вредност: имено, тој ја збогати својата поетска слика на свет со повеќе чувствени нијанси и нови дијалошки рефлексии од историски и интертекстуален вид“, стои во образложението за наградата.

Стихозбирката „Великата лирска песна: песни за Неа“ во издание на издавачката куќа „Дијалог“ од Скопје Ви ја донесе наградата „Ацо Шопов“ за најдобра поетска книга во 2021 година. Секоја награда има свое значење. Какво значење за Вас има оваа награда?

– Секако дека секоја награда, секое признание, секој чин што сведочи дека е забележано, согледано и оценето вашето дело има свое значење, јас би додал, особено значење, иако донекаде има вистина и во изјавите на некои автори дека наградите ниту нешто му одземаат ниту нешто му додаваат на самочувството, на односот на писателот спрема сопствените книги. Мене секогаш ми значеле наградите, зашто сум ги доживувал како внимание и чест од страна на колеги писатели, членови на жири-комисии, како фрлање светлина врз евентуалните квалитети и достоинства на резултатот на вашиот труд.

Што се однесува до наградата со името на големиот лирски мајстор Ацо Шопов, за мене таа има дополнителна ведрина, бидејќи со името на Шопов е поврзано непосредното мое влегување во современата македонска литература. Имено, уште во раната младост учествував на градски натпревар по литература што се одржуваше на тема „Поетските фази во развојот на Ацо Шопов“ и со есејот што го напишав го освоив првото место, а бидејќи претседател на жирито беше професорот Миодраг Друговац, кој беше и професионален уредник на списанието „Современост“, на негова покана таму станав редовен соработник и започнав да објавувам песни, критички осврти и друг вид книжевни прилози.

Патронот на наградата Ацо Шопов е еден од основоположниците на македонската современа книжевност. Годинава навршуваат 40 години од неговото заминување, а в година се навршуваат 100 години од неговото раѓање. Како Вие го чувствувате неговото значење?

– Ацо Шопов спаѓа меѓу оние ретки книжевни творци, кои уште со своите први стихови покажуваат квалитети на зрели автори. Дури и во партизанските тетратки на младиот Шопов имало песни што и до денес се препечатуваат во учебниците по литература, а не е мал бројот на стихови што уште од тие негови почетоци се одликуваат со несомнена кохеренција, со таква структура од која подоцна се извишија неговите ненадминати „Молитви“. Овој циклус го открива Шопов како лирски врховник од светски ранг. Во „Молитвите“ македонскиот јазик ги демонстрира исклучителните креативни потенцијали, тука тој пее со немерлива кондиција, распостила широк спектар лексичко изобилство и на тој начин современата македонска литература, особено поезијата, ја доближува и ја приопштува кон достоинствата на литературите на народите и јазиците со голема книжевна традиција.

Но, се разбира, освен „Молитвите“, Шопов е автор и на десетина лирски зборници од кои секој засебно претставува етапа во нагорниот од на современата македонска литература. Со името на Шопов засекогаш ќе останат поврзани повеќето книжевни јарки поими, повеќезначни и повеќеслојни, како што се небиднина, црно сонце, грозомор… Посебно се издвојува и циклусот поврзан со неговиот дипломатски престој во Африка, песни и книги во кои ги откри истоветностите во различностите, ги опеа заедно дребното и космичкото и испеа стихови преполни со слики, со сознанија и со мудри забележувања, како што е оној незаборавен обрт кога еден наспроти друг стојат човекот и океанот, па еднаш се открива дека океанот е голем, а човекот е мал, но веднаш наидува друга слика во која тие двајца актери си ги менуваат својствата, и сега поетот поентира: човекот е голем, океанот е мал. Вакво доживување, согледување, толкување и опевање на човечките и животните таинства се својства единствено на лирските првенци.

Повеќе генерации поети поминаа во изминативе 75 години на ДПМ. Која генерација ја чувствувате како своја?

– Живеам доста долго и имав среќа да бидам современик на сите претставници на првата генерација македонски писатели во поновата македонска литература, да ги познавам, да контактирам со нив, со некои да воспоставам и поблиски човечки и творечки контакти, почнувајќи од Славко Јаневски, Блаже Конески, подоцна Матеја Матевски, Анте Поповски, па Јован Котески, Радован Павловски, Богомил Ѓузел, а потоа, се разбира, со помладите од нив, сè до мојата генерација, која ми е најблиска, чии претставници се исклучителни поети, прозаисти, но истовремено и големи книжевни зналци, аналитичари, критичари и есеисти. Испишав стотици страници критички толкувања на сложените писма на најдобрите претставници на сите генерации.

Сепак, со гордост ќе ги споменам имињата на претставниците на мојата генерација и на онаа најблиска до нас, ризикувајќи некого да испуштам и на тој начин да сторам непростлив генерациски грев. Ефтим Клетников, Атанас Вангелов, Петре Бакевски, Веле Смилевски, Ристо Лазаров, Раде Силјан, Катица Ќулавкова, Весна Ацевска, Билјана Станковска, Милош Линдро, Милован Стефановски, Глигор Стојковски, Вера Чејковска, Лилјана Дирјан, и веднаш тука, до нас, но наш неразделен дел: Бранко Цветкоски, Зоран Анчевски, Јордан Даниловски, Иван Џепароски, Славе Ѓорѓо Димоски, Братислав Ташковски.

Можеби измешав возрасти и години, но суштината е таа, тоа е знак за една несомнена книжевна полнота на еден значаен сегмент од развојот на современата македонска поезија. Ете затоа ова високо признание, наградата што го носи името на Ацо Шопов ја доживувам како знак за созреана свест во нашата литература и култура за големиот придонес на мојата генерација во досипување значаен влог во извишување на рангот на нашата литература.

Индикативен е насловот на стихозбирката со која ја добивте наградата. Како читателите треба да ја читаат „великата песна“?

– Се надевам дека само на прв поглед, додека не се навлезе подлабоко во природата на песните, може да се добие впечаток дека се работи за претенциозност, за умисленост, за неодмереност и нетактичност, но поднасловот на книгата кој гласи: „песни за Неа“, верувам дека ја осветлува нејасноста во првичната претпоставка. Имено, насловот не сака да сугерира дека станува збор за велики песни, туку за песни што ја опеваат визијата за велика лирска песна. Значи, тие песни го слават копнежот за својството на човекот кон угоре, кон совршенство, кон надраснување на сопствената природа. Тоа се лирски соништа кои истовремено со еден свој јазичен дел се втемелени во јазичен мрмор, во еуфониска насетка на семантичките појаси, во дијахрониските длабини и матежи на минатите епохи во кои се формирал и се доизјаснувал јазикот, во нашиов случај древниот црковнословенски појас, потоа дијалектните зони и, конечно, богатствата на стандардот. Се разбира, мене како на автор ми е допуштено толку, непристојно би било да се впуштам во подробности, зашто незабележливо би можел да се лизнам во невкусно самокоментирање.

Колку поезијата е „храна“ за ширење на хоризонтите на јазикот?

– Мене ми се блиски оние поети што со нагласена свест му приоѓаат на сокровиштето на јазикот, на речниците, на преданијата, на дијалектните слоеви, на поговорките, на кованиците, па дури и на замаглените делови на зборот, на синтагмата, на една цела посложена структура. На тој начин јазикот се препознава како центар во кој се втемелува рангот на лирската катедрала. Велам катедрала, зашто од самото влегување во литературата за мене беше врховен предизвик мајсторството во обликувањето на текстот, мои јунаци беа мајсторите по кои плаче гората. Нив ги откривав првин во нашите лирски народни песни, за мене Зборникот на Миладиновци беше и останува незаобиколиво лирско светилиште, а подоцна, секако, и големите наши и светски книжевни великани.

Затоа, на вашето прашање може двојно да се одговори: да, поезијата е „храна“ на јазикот, но исто така е точно и обратното; јазикот е „храна“ на поезијата. Сите негови слоеви, сите изворишта, сите типови јазични наноси. Песната што не го заборава тоа нема проблем со лексичка прихрана, таа речиси може да се расфрла со јазични ѕунливи единици, може да пее, да извикнува, да шепоти, дури и значајно да замолчи, а сепак да биде преисполнета со внатрешен, само насетувачки ѕун, со еха од најдлабокиот семантички хоризонт. Ваквото разбирање на уметноста на поезијата е залегнато и во структурата на наградената книга; јазикот на кој се испеани овие песни извира од длабокото средновековие, од молитвите, хагиографиите, пословечките говори, древните записи и белешки на ракописите во манастирите, па преку кумановските дијалектни навеви, сè до нашиот трезвен стандарден облик. Затоа сметав за нужно читателот да го снабдам со неопходен речник, со информативни белешки за евентуални нејасни, непроѕирни места, како и со есеј автокоментар во кој е скицирана креативната процедура.

Колку новите медиуми и технологии го променија книжевниот (поетски) израз?

– Колку и да се опираме, очигледно е дека новите технолошки откритија и пронајдоци се замешуваат во сликата за вистинската природа на поезијата, но сепак е тоа дејство ограничено на периферните зони, на рабните области и подрачја. Затоа што станува збор само за инструменти, за помагала што не го засегнуваат јадрото, суштинската природа на уметничкото дело. Сеедно е дали песната ќе биде напишана со перо на пергамент, со молив или со пенкало на хартија, дали ќе биде отчукана на машина за пишување, на компјутер, или ќе биде снимена на магнетофон, таа редовно ќе остане лоша, добра или извонредна песна. Нејзината вистинска природа е надвор од дофатот на овие корисни технички помагала.

Очигледно е дека Вие не ги користите истите (нови медиуми и технологии) за промоција на сопствениот творечки опус. Дали со тоа не се остава слободен простор за тие што ги владеат технологиите, но ја немаат поетската моќ?

– Тука не може да стане збор за суштински натпревар, за достоинствено натпевање. Тој што не поседува лирски својства и креативни капацитети, не ќе може тие нешта да ги компензира со техничка виртуозност. Може само да ги препишува, да ги умножува убавите песни на мајсторите што своите стихови ги запишале со молив на обичен лист хартија.

Можно ли е универзалната вредност и значење на поезијата да биде загрозена во времињата што доаѓаат? Како Вие ги штитите?

– Во претходните епохи поезијата имала улога на укрепител на повеќе области и сфери на општеството, играла ролја и на информатор, и на воспитател и учител, на народен будител… За среќа, сега се развија огромен број дисциплини кои, секоја во својата област, презедоа дел од ваквите обврски на поезијата и таа конечно може да се сврти кон себе, да поразмисли за својата вистинска природа, да здивне, да поработи на сопствениот ранг. Има сега место за поезијата, но тоа е вистинско, нејзино место, таа не мора да војува за мноштвото, нејзе ѝ припаѓаат токму оние што се навистина љубители на возвишеното лирско слово, другите спокојно нека се определуваат за сопствените избори и радости, животот нуди безброј други задоволства, квалитети и духовни скапоцености, не мора секој да чита поезија, но оној што се определува за лирските радости е добредојден, сеедно е колкав е бројот на таквите читатели.

(Интервјуто е објавено во „Културен печат“ број 117, во печатеното издание на весникот „Слободен печат“ на 19-20 февруари 2022)