Зградите се на место кое личи како да се издигнува од пејсажот. Ридот Етерсберг, недалеку од метрополата на културата Вајмар во Тирингија, може да се види од далеку. Идилична област, барем така се чини.

Место на ужасот

Но, ова место не е идилично, туку е место на ужасот. На врвот на платото на 480 метри високиот Етерсберг некогаш се наоѓал еден од најголемите концентрациони логори на нацистите на германска почва. Од 1937 до 1945 година, нацистите во Бухенвалд затворале политички противници, комунисти, хомосексуалци, странски заробеници, Евреи, Роми и Синти, Јеховини сведоци и непожелни црковни претставници.

Бухенвалд – тоа бил пеколот. Еден од многуте во националсоцијалистичката машинерија за прогон и убивање. Во системот Бухенвалд страдале околу 280 илјади затвореници. Во него спаѓа концентрациониот логор на Етерсберг и повеќе од 50 мали надворешни логори, повеќето од нив на места каде се одвивало  важното воено производство.

До април 1945 година во Бухенвалд умреле околу 56 илјади луѓе, главно Евреи. Бухенвалд бил ослободен дури пред крајот на Втората светска војна во Европа. Кога на 11 април 1945 година првите тенкови на американската армија се приближиле до концентрациониот логор, дошло до побуна од затвореници. Тие го спречиле и бегството на бројни војници од Ес-eс.

По завршувањето на војната, покраината Тирингија потпадна во делот на Германија окупиран од Советскиот Сојуз. Русите набрзо локацијата Бухенвалд започнале да ја користат како еден од нивните „специјални логори“ и таму главно ги држеле локалните водачи на НСДАП, полицајци или сопственици на бизниси кои вработувале принудни работници од логорот. До 1950 година, таму веројатно загинале уште 7 илјади луѓе.

„Тие луѓето ги третираа како животни“

Сето тоа се случувало пред осум децении. Како и на секое одбележување на 80-годишнините, има само неколку сведоци од тоа време кои ги доживеале и преживеале нацистичките ужаси. Но, историја може да се пренесе од живи и болни спомени. Дигиталниот пренос станува сè поважен.

„Веројатно сега има само уште 15 преживеани – максимум 15 преживеани“, вели за ДВ историчарот Јенс-Кристијан Вагнер.

Тој е раководител на Фондацијата Меморијален центар Бухенвалд и Мителбау-Дора. Само уште 15 лица кои ги преживеале ужасот на концентрациониот логор Бухенвалд и сè уште можат да дојдат за да ја одбележат 80-годишнината од ослободувањето. Вагнер се сеќава на одбележувањето на 60-годишнината во 2005 година. Во тоа време околу 500 преживеани биле гости на настанот. Во 2015 година, за 70-годишнината, можеле да пристигнат 80 лица, тогаш веќе многу стари. Еден од оние што ДВ тогаш ги придружуваше на Денот на сеќавањето беше 92-годишниот поранешен пилот Ед Картер-Едвардс. Неговиот авион на канадските воздухопловни сили бил соборен во близина на Париз во летото 1944 година и тој се нашол во Бухенвалд, каде бил заробен во период од три и пол месеци.

„Тие ги третираа луѓето како животни“, изјави тој, наведувајќи ги низ солзи имињата на пријателите кои не го преживеале логорот. Картер-Едвардс почина во 2017 година.

„Сите сносат одговорност“

„Сите ние имаме одговорност да се потсетуваме, секој граѓанин“, вели директорот на меморијалниот центар Вагнер.

Се работи за тоа да се заземе став контра расизмот, десниот екстремизам и антисемитизмот. Вагнер се осврнува на актуелната политика и вели дека е „огромна грешка“ што во дебатата за миграцијата „демократските партии го зборуваа она што сакаше да го слушне АфД“. Преку таквата дебата, според него, се „нормализирале“ ксенофобичните наративи на крајно десничарската партија.

Регионот околу Вајмар е еден од оние делови на Германија каде што Алтернативата за Германија (АфД) е особено зацврстена. Партијата на изборите во февруари 2025 година доби 20,8 отсто од гласовите на национално ниво. Во Тирингија, пак, имаше 38,6 отсто, повеќе од која било друга сојузна покраина. АфД уште од покраинските избори во септември 2024 година во покраинскиот парламент има 32 од 88 пратеници. Бјерн Хеке, кој е класифициран како десен екстремист од Службата за заштита на уставниот поредок, ја предводи тамошната пратеничка група на АфД.

Десничарските авторитарни и десноекстремни движења моментално земаат замав и на глобално ниво, вклучително и во Германија, нагласува Вагнер. „Ние, во Тирингија, сме во јадрото на бурата“, вели историчарот, кој ја оценува ситуацијата како „исклучително загрижувачка. Долго време верувавме дека луѓето ја научиле лекцијата од нацистичката ера“, вели тој. Но, постои опасност тоа да избледи.

АфД „ноторно го минимизира“ националсоцијализмот и неговите злосторства, па дури и застапува „ставови кои го глорифицираат нацизмот“, вели Вагнер и предупредува дека се губи свеста за тоа колку е за демократските структури фундаментална конфронтацијата со нацистичката диктатура.

Оштетување на имот и закани

Повеќепати досега се случиле оштетувања на меморијалните места на Етерсберг надвор од спомен-обележјето. Во 2024 година имало и директни закани против Вагнер. Денес и колегите соработници повремено се загрижени за сопствената безбедност. „Не треба да дозволиме да нѐ заплашуваат, но треба да бидеме внимателни“, нагласува тој. Германија во 2025 година.

Во Бухенвалд големото спомен-обележје предупредува со места како што се крематориумот, полето со пепел и зборното место на затворениците, со „Детскиот блок“ и „Институтот за хигиена на Ес-Ес“. Сликата од капијата на кампот со циничниот натпис „Секому што му припаѓа“ често може да се види во медиумите. Часовникот на малата кула секогаш покажува 15:15 часот. На 11 април 1945 година, во 15:15 часот, заврши пеколот за сите оние кои таму беа затворени од нацистите. Започна слободата.

Спомен-обележјето 80 години подоцна: сив камен, отворен простор, по некоја зграда, буки и брези од страна. Зад него погледот се протега далеку во регионот.

Има ли во ова пространство место од посебно значење за Јенс-Кристијан Вагнер? Тој размислува и потоа го наведува т.н. „мал логор“: логор во логорот и главно место за умирање. Првично затворениците таму биле затворани за принудна работа.

„Од февруари 1945 година, местото станало логор на страдање и смрт за оние затвореници кои пред ослободувањето на концентрациониот логор Аушвиц биле транспортирани во Бухенвалд“, вели Вагнер.

За помалку од сто дена, додека не дошло до ослободување на концентрациониот логор Бухенвалд, таму биле убиени околу 6 илјади луѓе. Набргу по 1945 година бараките биле урнати. Вагнер вели дека во времето на ГДР „малиот логор“ било обраснат и дека не играл голема улога во одбележувањата на годишнините. Сега таму има археолошки откриени темели на една чистина. „Тоа останува место на страдање и жалост“, вели Вагнер.

Извор: Дојче веле/ Автор: Кристоф Штрак