Неполни 25 години од крајот на експлозивната и крвава ера на „неволи“, како тивка бомба одекна податокот од пописот во Северна Ирска дека првпат по многу децении има повеќе католици отколку протестанти, точно 45,7 наспроти 43,5 отсто.

Резултатите од пописот беа очекувани, предноста на протестанти се топеше од година на година, но пречекорувањето на прагот се смета за историски важен показател, за остварување на „проклетството“ претскажано од веќе покојниот свештеник Ијан Пејсли, основач на Демократската унионистичка партија: „Католиците се котат како зајаци и се размножуваат како напасници“.

Но, пречесниот националист Пејсли живееше во друго и веќе подзаборавено време, кое Ирците и Британците го нарекуваа со еден збор – „Неволи“.

Тој крвав период заврши токму на денешен ден пред 25 години, кога со потпишувањето на Договорот од Велипеток беше ставен крај на тридецениските насилства во Северна Ирска. Бомбашките напади и убиствата не запреа преку ноќ, но Ирската републиканска армија и Алстерските милиции се разоружаа и ги скротија најекстремните членови. Републиканците ја префрлија својата борба во институциите, главно преку партијата Шин феин. Договорот ги опфати речиси сите сфери на турбулентниот живот и го дефинираше патот по кој продолжи да чекори Северна Ирска, од префрлањето на борбата од улиците во институциите, преку поделбата на власта до специфичната улога во брегзитот.

Вестминстер им префрли на новоформираните мешани северноирски власти дел од одговорностите за трасирањето на сопствената иднина. Беше воспоставено ново Северноирско собрание во Стормонт во Белфаст. Водечките политички претставници на спротивставените групи се обврзаа да се грижат за правата на сите граѓани, без оглед на која заедница ѝ припаѓаат. Сите оружени групи го предадоа оружјето, обвинетите за учество во судирите беа ослободени од затвор, а Лондон почна постепено да ги повлекува воените сили од гарнизоните.

Таквите мерки полека придонесоа за целосно смирување на ситуацијата. Повремените експлозии и убиства не водеа кон спирала од насилства, туку беа решавани како сличните инциденти во секоја друга цивилизирана земја – со полициска истрага и судска постапка.

Крвавата недела и Крвавиот петок

Северна Ирска е создадена во актуелната форма уште во 1921 година, кога Република Ирска стекна независност. Новиот ентитет не беше ни сосема британски ни сосема ирски, ни католички ни протестантски, па во таква форма прерасна во поле на судири. Унионистите настојуваа Северна Ирска да остане во Обединетото Кралство, а републиканците да се обедини со Ирска. По Втората светска војна, нетрпеливоста еруптираше со силен и жесток бран судири на оружени групи од двете страни.

Озлогласената Ирска републиканска армија (ИРА) и не помалку суровите Алстерски доброволни сили (УВФ) се пресметуваа со бомби и куршуми, поради што Лондон испрати воени трупи за да ја смири ситуацијата во Северна Ирска. Наместо крај на судирите, тоа беше почетокот на Неволите, кои во следните 30 години однесоа повеќе од 3.500 човечки животи. Кулминација беа Крвавата недела и Крвавиот петок во пеколната 1972 година. На 30 јануари, недела, британските трупи отворија оган врз демонстранти на мирен марш за граѓански права во Лондондери, при што убија 14 луѓе.

На 21 јули, петок, ИРА возврати со активирање 22 бомби за час и половина, во кои загинаа девет луѓе и 130 беа ранети. Терористичката спирала се продлабочи со бомбашките напади на УВФ во Даблин и Монахан во Ирска (33 загинати и 250 ранети), на што ИРА возврати со низа бомбашки напади во Англија (во два паба во Бирмингем загинаа 21 лице), како и во британски бази и унионистички заедници во Северна Ирска. Додека уште не беше исушено мастилото од потписите, одметничката група Вистинска ИРА се обиде да го минира Договорот од Велипеток со активирање автомобил-бомба во Омах, убивајќи 29 луѓе, вклучувајќи и жена бремена со близнаци, но неволите, сепак, завршија.

Растоварени со минатото

Денес, точно четвртина век потоа, новите генерации во Северна Ирска воопшто не се оптоварени од бурното минато во регионот и само малкумина можат да раскажат што се случило на Крвавата недела или на Велипеток во 1998 година. Анкета на весникот „Сандеј тајмс“ покажа дека едвај секој четврти млад Северноирец нема цврст став за Неволите.

– Важно е луѓето од сите генерации добро да ја знаат националната историја и нашата историја – забележа премиерот Лео Вардакар.

Момчиња и девојки од католичката и протестантската заедница, порано разделени со барикади, неодамна во Белфаст заедно палеле свеќи во спомен на жртвите на холокаустот. Младите не одат во црква толку масовно колку некогаш, ги зближуваат и ги разделуваат сосема други интереси. Наспроти релаксираната ситуација и статистичкиот пресврт од пописот, останува отворено прашањето дали Ирска е зрела за обединување. Шкотските националисти, за споредба, многу поагресивно ја водат кампањата за отцепување од Обединетото Кралство и следствено се соочуваат со многу посилен политички отпор од Лондон.

– Поблиску сме од кога било порано – изјавила за „Гардијан“ 63-годишната Мери Грин од западен Белфаст.

Воли Кирван, 78-годишен јавен службеник, не знае дали ќе дочека да ја види Ирска обединета.

– Ако ми даде Господ уште некоја година, можеби ќе бидам тука – вели Кирван.

Близу до обединување

Шон Вудворд, поранешниот лабуристички секретар за Северна Ирска, вели дека се приближува времето за организирање успешен референдум за раздружување и обединување на Ирска. Тоа е дефинирано во Договорот од Велипеток: „Северна Ирска е дел од Обединетото Кралство и тоа може да се промени само преку референдум, ако мнозинството жители на Северна Ирска се изјаснат за тоа“.

Питер Кајл, опозицискиот секретар за Северна Ирска во сенка, вели дека би повикал на референдум, ако лабуристите дојдат на власт и „ако се исполнат одредени услови“.

– Јас нема да претставувам барикада, ако се создадат услови (за референдум) – наведува Кајл.

Се чека времето кога изјаснувањето на референдум би било само формалност. Со тоа би се остварил сонот на бунтовниците на Мајкл Колинс, кои во 1921 година извојуваа автономија за само 26 од 32-те ирски провинции. Британија ги задржа преостанатите шест за да бидат засолниште за ирските протестанти што сакаа да останат во Обединетото Кралство. Во тоа време, ги имаше двојно повеќе од католиците.

Сега не само што само 43 проценти се изјаснуваат како протестанти, туку и 32 отсто се идентификуваат како Британци. За Ирци се сметаат 29 отсто, а 20 отсто за Северноирци. Истражувања укажуваат дека ако сега биде спроведен референдум, резултатот ќе биде крајно неизвесен – по 40 отсто би се изјасниле и за останување во Обединетото Кралство и за обединување со Ирска. Другите 20 отсто не се определени или не им е толку важно. Овие проценти веројатно ќе се променат кога ќе почне да се применува трговскиот режим на границата помеѓу Република Ирска и Северна Ирска наметнат поради брегзитот. Границата денес практично и не постои, иако е обележана со знаци покрај патот.

– Исходот од референдумот ќе зависи од неопределената средина. На 20 отсто од жителите не им е важно дали се портокалови или зелени туку дали ќе имаат доволно пари за да го загреат својот дом – вели Нил Карсон, 23-годишен бармен од Белфаст.