Брутално искрениот и деликатен кус роман „Ветрилиште“ на Игор Анѓелков на 17 декември имаше несекојдневна промоција во ДПМ, а во духот на романот се одвиваше и разговорот со неговиот автор.

Првата директна средба со Игор Анѓелков ја имав кога тој ја објави својата дебитантска збирка раскази „Кротки приказни“. Осумнаесет години подоцна повторно се наоѓаме во слична ситуација, само што тој во меѓувреме значајно го пополни своето книжевно портфолио.

Во Друштвото на писателите на Македонија (ДПМ) на 17 декември го промовираше својот петти роман како десетта книга во твоето книжевно творештво во годината кога го прослави својот педесетти роденден. Какво чувство те носеше во текот на оваа година полна со лични јубилеи?

– Ова е година на убави јубилеи, кои решив да ги спојам во една, роденденска точка, а како врв на славјето беше објавувањето на мојот нов роман „Ветрилиште“. Чувството, се разбира, е пријатно, совршен период за сумирање на впечатоците од досега сработеното, и поставување нови креативни предизвици во времињата што претстојат.

Книжевната критика го карактеризира „Ветрилиште“ како „деликатен кус роман, несекојдневен и мошне храбар… контролирано гротескен, напати и брутално искрен, соголен и соголувачки до коска“. Која беше појдовната точка во пишувањето на приказната за ликот Борис/Писателот?

– Со Борис се запознавме сосема случајно, при еден тротоарски инцидент, кога со велосипедот со кој се движам низ градот, не сакајќи, го кутнав долу. По срдечното извинување седнавме на кафе/муабет и сфативме дека и обајцата (сакаме да) пишуваме. За време на следните дружби полека се оформуваше приказната околу која за многу нешта се согласувавме, а за одредени работи и не баш. Тоа беше добра основа за понатамошен развој на приказната, која тече во многу насоки. Сѐ се случува со причина. Ако не е така, немаше да се случи ниту оваа книга, ниту нејзината промоција.

Задлабувајќи тематски во случувањата на нашата книжевна сцена, со Борис сфативме дека сме свесни за каноните во литературата, но тој беше еден од оние гласови што никој не ги забележува, а се многу моќни. Не врескаат за да бидат видени, туку, како што вели Том Јорк од „Рејдиохед“: „Сакам да бидам сам, но истовремено сакам и луѓето да ме забележат“. Сето ова беше добра основа за градење на романескната приказна што однатре се соочува со лицемерието на сцената, сопките, интригите, и на крајот, доделувањето на книжевните награди. Беше предизвик да се пишува на таа тема што може да биде и опасна, но со чесен и храбар пристап чинам дека дојдов до посакуваниот резултат.

Веќе дваесет и кусур години активно придонесувам во оваа област и гледам како се одвиваат работите. Но, истовремено, не сакав романот, а со него и Борис, да бидат еднодимензионални, и затоа на главниот лик му дадов една поширока димензија на неговиот карактер, односно, во него се сублимирани сите крикови на оние зборотворци што цело време пишуваат, пишувањето е нивниот живот, и со право се надеваат дека ќе бидат препознаени, но за жал, остануваат во позадина. Тоа истовремено не е само книжевен, туку и општествен крик, затоа што и во многу други сфери вистинските луѓе, за жал, остануваат непрепознаени и не се на вистинските позиции поради „партиските војници“, што е една од главните причини зошто со години тапкаме во место како општество.

Приказната во романот се случува во текот на 16 часа на едно деноноќие. Колку време беше потребно да биде напишана?

– Kнигата ја напишав во движење, пеш или на велосипед, исто како што и Борис во книгата чекори од точката А до точката Б. Тоа движење му помага да опстане, како модус вивенди на еден писател на прагот од осмата деценија од својот живот. Тој секогаш беше на неколку чекори пред мене, јас го гледав и го посматрав отстрана, запишувајќи работи за него. Тој поминуваше низ местата низ кои поминував и јас, и потоа впечатоците заеднички ги оформувавме. Тој, како и Ричард Ешкрофт од бендот „The Verve“, во спотот за темата „Bitersweet symphony“, се судира со различни луѓе на тој пат, на дел од нив се обидува да им помогне, на дел од нив не може тоа да го стори.

По претходните романи, „Шрапнел“ (2020) и „Мина“ (2023), во кои ја „разголувам“ улогата на писателот (во првоспоменатиот низ дијалог на двајца писатели кои паралелно го создаваат романот, а во вториот навлегувајќи во теоријата на книжевноста преку размислувањата на четирите класици во светската литература), си дозволив да го ставам ликот на Борис (а истовремено и себеси) во некаква хипотетичка иднина, осмелувајќи се да направам и една нова жанровска одредница, велејќи дека „Ветрилиште“ е можен „футур-автобиографски роман“, што ми звучеше ново, интересно и инспиративно. Сѐ на сѐ, пишувањето на романот траеше година и пол, вкупно две години до неговата финална фаза, доаѓањето во рацете на читателите.

Кога се појави идејата за насловот на романот – пред, за време на пишувањето или сосема на крајот, како поента на приказната? И зошто „Ветрилиште“?

– Погрешно е да се почне од насловот, тоа ги детерминира понатамошните нешта во текот на пишувањето. Оставате работите природно да си течат, ваше е само да пишувате. И низ тој процес, најпрво изнедри поднасловот: „конечно осамен, конечно слободен“, кој беше резултат на мојата резигнација кон многу нешта околу мене. Откако почнав вистински да ја чувствувам таа слобода, таа зрелост која ме навјаса и по која почнав да се чувствувам навистина здраво, зад аголот се појави „ветрилиште“. Зборот нема да го пронајдете во речникот, повеќе во употреба е „ветрометина“, но овој беше многу посилен, и книжевно, и естетски, и метафорично. Борис во еден момент се наоѓа на една висинска точка од која со јасен поглед гледа кон минатото (конакот), сегашноста (бегалскиот камп) и иднината (лудницата), и во тие моменти донесува важна животна одлука околу која претходно се колебаше.

Но, насловот и поднасловот не се единствените работи што го карактеризираат романот. Рамо до рамо со нив се и „петелот“ и „светилникот“. Ми изгледаше совршено еден роман, една ваква сторија да започнува и да завршува со пеењето на петелот. Тоа наутро е првиот звук што го слушате додека се будите, а доколку го чуете и навечер, тогаш се граничи со чудо. Впрочем, и самиот живот е чудо. И на крајот, светилникот кој гордо стои и на предната и на задната корица од книгата, тој меѓник што го осветлува патот на морнарите, велејќи им дека тука близу е копното, вкопнете се, но ретко кој се одлучува на тој потег.

Неговата симболика ја отвора онаа вечна тема за „враќањето дома“, која започнува уште од Хомеровата „Одисеја“, па сѐ до современието преку драмите на Ибзен („Пер Гинт“), потоа, Бернхард Шлинк со прекрасниот роман „Враќање дома“, па и кај нашиот Марко Цепенков, ако сакате. Борис решава да се врати дома, на огништето, она кое му дава сила да продолжи да твори, зашто при крајот од животното патешествие само тоа и му останува.

Внимателните читатели на твоите романескни дела успеале преку ситни детали да забележат каузалитет помеѓу твоите пет романи. Постои ли?

– Некој умен човек рекол дека уметникот во текот на целиот свој творечки живот создава само едно дело. Оние ретки активни книжевни критичари кај нас наоѓаат многу заеднички точки во моите прозни дела, за кои и јас бев делумно свесен. Но, ајде да речеме дека од досега објавените дела, може да артикулираме констатација што вели дека работам во циклуси. Првите три прозни дела, збирката раскази „Кротки приказни“ (2006) и романите „Крај-пат“ (2010) и „Фото синтеза“ (2013) се дел од неформалната трилогија во која се занимавам со младешки теми, со растењето и созревањето. Потоа следеа трите есеистички книги со филмска тематика, таа моја „паралелна“ љубов и страст („Филм.мкд“ (2015), „Филмски град“ (2018) и „Филмотопија“ (2022)), за последниве години да објавам дури четири прозни дела од кои трите романи, погоре споменати, се надополнуваат еден со друг, додека збирката раскази „Двојна експозиција“ (2022) беше враќање на корените, кон првата објавена книга, како задржување на ритамот на пишување меѓу два романи.

Ако се вратиме 18 години наназад, на твоите први кратки „Кротки приказни“ (2006, „Или-или“) ќе можеш ли да се сетиш на првата искра што ја потпали страста кон книжевениот израз?

– Кратките приказни кои потоа се претворија во „кротки“ беа стилска вежба со која достојно зачекорив на македонската книжевна сцена. Ги сакам расказите како жанр, како израз, со помалку да се каже повеќе. Тие беа готови веќе неколку години, општо познатиот израз вели дека „чучеле во фиока“ и го чекале денот да бидат објавени, нели, и тоа конечно се случи на моја 32-годишна возраст. Ниту таму – ниту ваму. Дебитант, а веќе навлезен во четвртата деценија од животот. Но пишувачката искра што трае уште од средношколските денови сѐ уште трае и не згаснува. Чинам дека откако ја стартував блог-страницата „herojnaedenden.mk“, јас не престанав интензивно да пишувам.

Исто како и Борис во „Ветрилиште“. Тој е плоден автор, но не пишува според нарачаните и актуелните агенди. Тој едноставно е свој, и сака таа автентичност да ја задржи по секоја цена. Неговата девиза гласи: или знаеш, или не знаеш да раскажеш приказна. Или-или, нема трето. Тоа е она што и јас го негувам со години, едноставноста во пристапот и раскажувањето, што е можеби најтешко да се постигне. Затоа ми се допаѓа онаа констатација дека во напливот на современи постмодерни романи, со мета-текстови и со користење на сите механизми за создавање едно такво „допадливо“ дело, можеби е време да се вратиме кон основите, кон едноставноста на раскажувањето.

И на крајот, во духот на актуелниот роман, повторно се навраќаме на темата „книжевни награди“. Ќорвезироска на крајот од поговорот кон книгата прашува „што можат тие да променат кога доаѓаат или не доаѓаат? Дали ним им е понеопходна книжевноста отколку што тие ѝ се неопходни нејзе?“ Колку овие размисли успеавте да ги пренесете во „Ветрилиште“?

– Не сакав за оваа деликатна тема да пишувам од позиција на резигнација, или не дај Боже гнев, затоа што тоа не е добро. Таквата отровна атмосфера ја има и повеќе од доволно на социјалните мрежи. Сметав дека треба да напишам роман што однатре гледа на случувањата во домашната книжевност, а тука, се разбира, спаѓаат и наградите, за кои сите дискутираме, но најчесто јавно молчиме. Се појави нова генерација одлични писатели, но во регионални рамки нашата видливост е сведена на инцидент. Се задоволуваме со дискутабилни преводи, кои потоа воопшто немаат одек во тамошната јавност. Во исто време, имаме еден куп книжевни фестивали на кои ги величиме регионалните писатели, а не сведочиме дека некој македонски писател е овенчан со награда во Србија, Хрватска, Словенија… тоа е вистинска реткост.

„Ветрилиште“ е мојата јубилејна, десетта објавена книга, а немам ниту еден превод во странство. Во досегашните мои контакти за преводи, секогаш првото прашање од другата страна е „дали имам наградена книга“. Кога ќе кажам „не“, работата завршува тука. Затоа, кога веќе зборуваме за наградите, безобразно ќе ја искористам оваа можност, како што тоа го прави и Борис во романот, да ја заокружам оваа тема со пуштање вода од тоалетното казанче, затоа што тие работи не можат да завршат поинаку освен на тој начин, длабоко во канализацијата.

Сепак, на целата работа внатре, во приказната, сакав да ѝ дадам една хумана димензија, читателите со емпатија да гледаат кон главниот лик, кој сепак го достигнал она ниво за кое и самиот вели дека пишувањето е неговиот повик, неговиот живот, и нема враќање назад, иако напати се двоуми дали да продолжи да пишува кога веќе толку долго чмае како непрепознаен од фелата. Пребродувајќи ја таа криза, доаѓа до сознанието за времето што сите нѐ гази, стареењето, и конечното сознание дека сите сме смртни. Затоа, како една од пораките во кои писателот Борис верува, а така и го живее животот, е филозофијата на малите нешта.

На крајот, иако тие условно се „мали нешта“, тој сфаќа дека се всушност „големите нешта“ што ти се случиле во животот. И јас, како и Борис, цврсто верувам во тоа. Затоа, ќе завршам со констатацијата дека вистинската награда во однос на „Ветрилиште“ е посетената промоција во Друштвото на писателите на Македонија, каде што јавно им се заблагодарив на многуте читатели што со години ме следат и веруваат во мојот ракопис, како и таксистот Марко на крајот од книгата.

(Интервјуто е објавено во „Културен печат“ број 261, во печатеното издание на весникот „Слободен печат“ на 21-22.12.2024)