Во фокусот на романот „Единствен матичен број“ на писателката Лидија Димковска, кој е добитник на наградата „Роман на годината“ за 2023 година, е една индивидуализирана приказна за егзилот.

Свеченото врачување на книжевната награда „Роман на годината“, која ја започна „Утрински весник“ и ја доделуваше до неговото згаснување, а потоа ја презеде Фондацијата „Славко Јаневски“, протече во знакот на големиот јубилеј, 25-годишнината од нејзиното постоење. Годинашен лауреат е романот „Единствен матичен број“ на Лидија Димковска.

Поетесата и писателка Лидија Димковска (1971, Скопје) објавила седум поетски збирки, три романи, еден дневник и една збирка раскази, преведени на многубројни јазици. Уредила и четири антологии.

Покрај најновата награда, таа ги добила наградата за дебитантско поетско дело, двапати наградата за проза „Стале Попов“ на Друштвото на писателите на Македонија, германската награда за поезија „Хуберт Бурда“, романските награди „Поесис“ и „Тудор Аргези“, европската награда за поезија „Петру Крду“, наградата на Европската Унија за литература за романот „Резервен живот“, словенечката „Чаша на бесмртноста“ за десетгодишен поетски опус, албанско-македонската награда за поезија „Наим Фрашери“, наградата „Браќа Миладиновци“ за најдобра поетска книга за „Гранична состојба“ и други. „Единствен матичен број“ е нејзин четврти роман.

Секоја награда носи посебно чувство. Какво чувство донесе наградата што носи две силни традиции – 25 години „Роман на годината“ и името на писателот Славко Јаневски, како патрон на фондацијата што ја доделува наградата?

– Мило ми е што токму мојот роман „Единствен матичен број“ („Три“, 2023) ја доби наградата „Роман на годината“ во една ваква јубилејна година, а јубилеите се секогаш меѓници помеѓу минатото и иднината, јубилејот е сума сумарум на едно големо книжевно искуство, но и отворен пат за ново, можеби и повозбудливо од претходното. Традицијата е добра само ако е во служба на човекот, на уметноста, на културните вредности, а не нивни господар.

Традицијата на наградата „Роман на годината“ го шири просторот на книжевното искуство и го отсликува животниот пат на романот во македонската книжевност. Сите ние, кои пишуваме романи, сме директни потомци на Славко Јаневски и на неговото „Село зад седумте јасени“ и сите ние преку сопственото писмо го пополнуваме мозаикот на романескната библиотека, која мислам дека веќе заслужува едно ново читање, за нова продлабочена историја на современиот македонски роман.

На врачувањето на наградата, меѓу другото, го спомнавте името на писателката Оливера Николова, двојна добитничка на наградата, а нејзин цитат употребивте и како пролог кон наградениот роман. Какво значење има нејзиното творештво во Вашето животно искуство?

– Огромно. Кај Оливера Николова секојпат ме фасцинирало документирањето со кое им пристапува на темите што ги одбира, таа нејзина сериозност, посветеност и бескомпромисност во книжевноста, и тоа што историјата во нејзините романи станува далеку попривлечна, повозбудлива одошто во учебниците. И мене ме интересира историјата, како временска и просторна рамка за „сторијата“, приказната на малиот и голем човек некогаш и сега, некаде и овде.

Од Оливера Николова научив дека токму таа „сторија“, таа приказна, човек мора да ја раскаже онака како што чувствува, умее и знае, без разлика на очекувањата на другите, на книжевните трендови и на сѐ поголемото провлекување на поп-елементите во современата книжевност. Да се биде радикално строг кон сопственото писмо – тоа е, всушност, и најтешко да се постигне, а токму тоа, како кај ретко кој творец, го поседува Оливера Николова.

Со каква мотивација го употребивте нејзиниот цитат во Вашиот роман?

– На мотото „Зарем тоа што го немаме, не е мерка за она што го имаме?“ читателите му се враќаат откако ќе го прочитаат романот и ќе сфатат дека ликовите во „Единствен матичен број“ ги живеат и ги доживуваат токму на таков начин своите кризи, тегоби, молкови, таги, лутини и по некоја радост, и токму затоа што никогаш не се запрашале: зарем тоа што го немаме, не е мерка на она што го имаме? Човек сака да фати пустелија, како што постојано вели Никос Аврам во романот, тогаш кога во себе, на сопствениот внатрешен кантар, не ја има измерено и промислено тежината на она што го има и на она што го нема. Што ако кантарот не натежне на ниту една страна?

Книжевната критика го дефинира романот „Единствен матичен број“ како „потрага по утопијата на идентитетот преку дистопијата на животот“. Каде е реалноста?

– Реалноста е самиот живот на ликовите во романот. Секако, зборуваме за книжевна реалност, за реалноста што ја создава книжевноста. Секогаш ми е важно реалноста што ја создавам во мојата проза да биде толку издржана, цврста, опиплива, физичка, визуелна и автентична, што читателот да мисли дека е реалноста што нему му е позната, што се случува околу него и во која живее и самиот.

Книжевната реалност е, всушност, конструкт, во неа можам да мешам времиња и простори, да ѝ оставам отворена врата на имагинацијата, да не зауздувам ниту една помисла, претстава, слика, ликовите да ги градам според поинакви законитости. Важно ми е да создадам потенцијална реалност, реалност од книжевни „крв и месо“, а таа реалност може да биде и утопија и дистопија, како во „Единствен матичен број“.

Колку во основата на идејата на романот стои потребата да се раскаже личната приказна?

– Книгите во кои се раскажуваат лични приказни се нарекуваат автобиографии, ама ни тие не се во целост автобиографски, ниту, пак, приказните можат да бидат сосема лични затоа што приказната што поминува низ процесот на литераризирање не може да не се „зарази“ од имагинацијата, туѓите сеќавања, временската и просторна перцепција на случките во изместениот хронотоп на личното и колективното, сонот како потенцијална реалност, реалноста како сон. Дури и најбаналните автобиографски дела, ако се интересни за читање е само затоа што го имаат литераризирано, очудено животниот пат на личното авторско и човечко Јас.

Романите, пак, кои раскажуваат приказни за луѓе што во стварноста не можеме да ги идентификуваме со име, презиме и единствен матичен број, никогаш не раскажуваат лични, автобиографски приказни – во најдобар случај можат да бидат автофикциски, инаку не би се ни нарекувале романи. „Единствен матичен број“ е приказна за Никос Аврам, кој во реалноста не можеме да го најдеме во ниту една база на податоци, а ни неговата ќерка, неговиот син, неговата сопруга итн. Иако многу истражував за историските околности во кои ја поставив приказната, никогаш не дојдов до податок дали и колку бегалци од Кипар дошле во тогашна Југославија, или во Македонија, летото 1974 година. Тоа не е ни важно. Секој човек е потенцијален бегалец, и отсекогаш било така, а денешните геополитички случувања низ светот само нѐ уверуваат во тоа дека „никогаш повеќе“ била само флоскула, а не начело, и дека никогаш не знаеш што ќе ти донесе животот.

Приказната за Никос, за Катерина, за семејството Аврам е „лична“ приказна на ликовите во романот. Идентификацијата на читателите со нив и нивните таги и радости зависи од тоа колку умешно сум ја раскажала приказната, колку многу сум влегла во нивна кожа за да го почувствувам сето она што сами би го почувствувале. Кога приказната е раскажана не штедејќи го оној што раскажува, ни емотивно, ни мисловно, ни филозофски, ни метафизички, ни симболично, тогаш ја доживуваме како „лична“ приказна на нараторот. Мило ми е ако сметате дека сум имала потреба да ја раскажам мојата лична приказна – тоа само покажува дека сте ми верувале и мене како на создателка на наративниот глас во романот, а и на ликовите што сум ги создала.

Значаен дел од романот, како паралелни приказни, посветивте на разјаснувањето на зборот „пустелија“. Постои ли таков израз на други јазици и во други места?

– Пустелијата само како збор, вон значењето на идиомот „Човек да фати пустелија“ и не би имала вистинска смисла – мене, пред сѐ, ме интересираше идиомот што е и двигател за постоењето на една таква пустелија. Тоа е прекрасен идиом во македонскиот јазик кој е тешко преведлив на други јазици, но преведувачите се чудотворци на јазикот, па за нив е и предизвик да најдат вистинско решение не на зборот како таков, туку на состојбата, на тежината и смислата што ја носи во себе потребата да се фати пустелија, да се исчезне, да се избега, да се побара засолниште таму каде што нема никого, кајшто можеш да си сам, кајшто можеш да се смириш во себе, а потоа и во средината, но и таму каде што немирот е на друго ниво и е дел од обесчовечувањето, од индивидуализацијата, од отуѓувањето, од сето она што нѐ прави сѐ помалку луѓе. Лингвистичкиот еквивалент на идиомот „Човек да фати пустелија“ бара соодветно јазично, но и семантичко значење на секој одреден јазик. Малку на шега, но мислам дека е тоа една добра домашна задача за странските македонисти, да го преведат/пренесат на своите јазици овој прекрасен македонски идиом.

Има ли начин да се избега од „пустелијата“ на современиот свет?

– Секако, но секој одделно треба да си го најде својот пат, секој одделно треба да се подготви за бегството, а бегството е секогаш ризик, неизвесност, страв. Но и излез, светла точка во тунелот на постоењето. Современиот свет е сам по себе пустелија, или се стреми кон тоа да стане. Воопшто не е неостварливо еден ден, навистина некое напуштено гратче да се претвори во антикомуна на отуѓени индивидуалци. Но секој од нас треба да се праша колкава пустелија во себе носи и како да ја намали, да ја поништи, а не да ја зголеми и прошири.

Ми значи тоа што читател(к)ите што го имаат прочитано „Единствен матичен број“ ми пишуваат дека романот ги изместил, ги соочил со сопствената пустелија во животот и ги освестил за тоа како битисуваат и дали не треба нешто да променат за да не се загубат и во сопствената пустелија и во универзалната празнотија на системот. Парадоксално, но човек сака да фати пустелија токму од пустелијата во себеси и во светот што самиот секојдневно го обликува. Од пустелијата, всушност, ќе нè спасат љубовта, емпатијата, разбирањето и, секако, уметноста, а меѓу нив на прво место книжевноста, книгата.

Во ситуација на постојан егзил, чувството на емпатија, веројатно е главниот недостаток во комуникацијата помеѓу „мештаните“ и „дојденците“. Или, можеби, има повеќе причини „странците“ да останат странци дури и во средини каде што го имаат пронајдено својот дом?

– Емпатијата е главниот недостаток и во комуникацијата меѓу „мештаните“ и „мештаните“, во многу категории: меѓу мнозинството и малцинствата, меѓу стрејт и ЛГБТ/квир заедницата, меѓу т.н. „нормални“ луѓе и луѓето со посебни потреби, меѓу работодавачите и работниците, меѓу власта и опозицијата, меѓу илјадници други категории на различни луѓе или поточно, на исти луѓе, но со различни убедувања, мислења, егзистенцијални прашања. Другоста постои и дома, не само во странство, а најтешко е, секако, да се биде странец дома.

Но, исто така – има ли нешто потешко од тоа да мораш да напуштиш сѐ и да тргнеш по беспаќата на егзилот? Секако, мислам на егзилот како спас за животот, како единствен егзистенцијален избор за да преживееш, а со оваа ситуација се соочуваат милиони луѓе низ светот. Бегалството го спасува животот од смртта, но и остава длабоки рани и траги во битието на човекот. Можеби Никос во „Единствен матичен број“ немаше толку многу да молчи да најдеше храброст да се соочи со сопственото бегалство, но и да најдеше поголема поддршка за да проговори и во семејството, и во средината во која живее. Да се влезе во кожата на другиот е најдобар начин да се разбере другиот, и најдобар начин да се остане човек.

Која е „татковината“ во која Вие го „раѓате“ сопственото поетско и прозно творештво?

– Еднаш во една песна напишав: „Поважно е да се има оган, одошто огниште“. Сѐ уште сметам дека огнот, страста, желбата и потребата по пишување се далеку поважни од тоа да се има огниште, дом, татковина во која се создава писмото, се раѓа книгата. Секако, потребно е да се има и јазик – сопствен, интимен, личен, заумен, а тоа мене ми е македонскиот, но не само како инструмент и средство за комуникација, усна или писмена, туку како оган и бабот со жар што никогаш не стивнува. Во мојот случај ни по триесет години отсуство во присуството, присуство во отсуството. Мојата литература се раѓа во, но и отаде јазикот, затоа го ценам секој негов збор, секоја негова буква, запирка и точка.

(Интервјуто е објавено во „Културен печат“ број 233, во печатеното издание на весникот „Слободен печат“ на 1-2.6.2024)