Ако за Василица не сте ги доживеале џоломарите од тиквешкото село Бегниште, сте пропуштиле многу во животот. Тие не само се гледаат и слушаат, тие се доживуваат. Ритмичкото ѕвонење на нивните ѕвонци и клопотарци, качулките, брадите и црните лица, еднаш доживеани, не се забораваат со денови, а во мојот случај и со години.

Во овој пагански обичај, кој со векови се одржува во ова село непроменет, учествува група од 15-20 традиционално маскирани мажи, од кои секој носи костим тежок над 15 килограми. Поради стриктното чување на традицијата се прогласени за нематеријално културно наследство од големо значење.
Токму затоа, пред Василица, разговарав со нивниот предводник, Орданчо Лазаров.

Вие сте предводник на џоломарите од Бегниште, кои како група се состојат од 15-ина членови. Кои се условите да се стане џоломар и како се станува нивен предводник?

– Предводник на џоломарите сум од 2014 година, откога формиравме здружение на граѓани за да може подобро да функционираме и да добиваме финансиски средства. Групата на џоломарите се состои од 15 до над 20-ина членови, од кои двајца се невести, еден e баба и еден магаричар што е задолжен за магарето што шета односно коледува од куќа на куќа. Во групата учествуваат само мажи и за да се биде џоломар, мора да се има физичка кондиција затоа што ритуалот почнува од 5 часот наутро и трае до 16 часот што значи пред изгрејсонце, па сè до зајдисонце.

Што беше Вашиот мотив да станете џоломар? Дали како дете се плашевте од џоломарите кога ќе затропаа со ѕвонците и клопотарците низ Вашето село?

– Мотивот да ги претставувам џоломарите беше да ја кренеме организацијата на повисоко ниво – денес располагаме со простории што ги реновиравме со сопствени средства, неколкупати добивме проекти од Министерство за култура за набавка на опрема, а со тоа привлековме повеќе млади членови во групата, што претставува гаранција за задржување на традицијата, а и сами договараме настапи на манифестации во државата и во странство. Министерството за култура нѐ прогласи за нематеријално културно наследство од големо значење.
Во врска со стравот, како дете сум го немал, затоа што татко ми се маскирал како џоломар и сѐ уште се маскира на 63-годишна возраст на карневалите каде што настапуваме.

Од што се состои и колку тежи еден костим заедно со ѕвонците и клопотарците и колку е тешко да се носат и со нив да се тропа со часови?

– Опремата на џоломарите се состои од клопотарци или ѕвонци, ќулавка што е волнена ткаена наметка и брада и мустаќи изработени од волна. Лицата се црнат со саѓи од фурните, сета опрема тежи околу 15-ина килограми и треба да се има доста физичка кондиција за да се издржи од пред изгрејсонце до зајдисонце, односно околу 10 часа.

Имате и неколку женски ликови, една баба и две невести, во групата. Кое е нивното симболичко значење и дали секогаш истите членови настапуваат во овие улоги?

– Во групата имаме и две невести и една баба, кои исто така ги претставуваат мажи, а жени не учествуваат во групата. Невестите се облечени целите во бело и ја претставуваат новата млада година што доаѓа, додека бабата е целата облечена во црно и ја претставува старата година што одминува. Најчесто се истите членови во женските улоги.

Вашиот ритуал завршува со коледарење од куќа на куќа со накитено магаре. Какви подароци добивате и што се прави со нив потоа?

– Накитеното магаре заедно со магаричар, една невеста и тројца џоломари коледуваат од куќа на куќа каде што ги даруваат со вино, ракија, месо, брашно, овошје, кој што има, и сето тоа потоа се користи за џоломарска вечера наредниот ден, која е од отворен карактер за целото село.

Според етнолозите, како џоломари чувате непроменета милениумска, претхристијанска, паганска традиција. Костимите, маските, начинот на играње, ништо не е сменето. Дали имало предизвици да се „модернизирате“?

– Маскирањето на џоломарите е во изворна форма, ништо не е сменето и не смее да се менува.

Дали имало прекини во практикувањето на ритуалот низ историјата на селото и, ако имало, од кои причини и како потоа се возобновила традицијата?

– Досега нема никакви прекини традицијата и ритуалот секоја година се одржува. Во претходниот систем имало обиди да се прекине, но не успеале во намерата. Исто така, предминатата година имаше забрана за манифестации од јавен карактер поради светската епидемија, но ние не ја прекинавме традицијата.

Во исто време кога и Вашиот маскенбал, во Вевчани се одржува Вевчанскиот карневал, кој е попознат во јавноста. Дали имате амбиција да станете исто толку познати, барем за македонската јавност?

– Покрај тоа што се одржува во ист ден, Вевчанскиот карневал и ние се разликуваме по формата – тие секоја година имаат различни маски и најчесто се занимаваат со сатира, додека ние сме традиционална маска која не се менува. Карневалот во Вевчани има свој буџет и секако е поголема организација, ние манифестацијата сами ја финансираме и не добиваме помош од општината. Полека, но сигурно стануваме препознатливи, на манифестациите каде што настапуваме луѓето нѐ препознаваат. Една од причините по која сме им познати на луѓето е проектот „Истражи ја Македонија“, во кој бевме вклучени. Секако, потребна е поголема медиумска покриеност.

Дали како група настапувате и надвор од Бегниште на настани што не се врзани за Василица?

– Секако, покрај ритуалот за Василица учествуваме на карневалите во Македонија и во странство. Досега сме учествувале на карневалите во Прилеп, Струмица, Ратево и други манифестации, како антички театар Стоби, концерт на Драган Даутовски и други. Покрај настаните во Македонија, учествуваме и во странство и тоа во Птуј, Словенија, во Перник, Јамбол и Варна, Бугарија.

Оваа паганска традиција е раширена не само во Македонија (со различни називи за групите: бабари, мечкари, сурвари, бамбурци…) туку и на Балканот, па и во Европа. Се организираат и фестивали/смотри на маскираните групи. Дали учествувате на овие собири и какви се искуствата и успесите?

– Сме учествувале на повеќе фестивали, а секако сме добивале и награди. Досега џоломарите освоиле прво место во Краков, Полска, прво место во Струмица, во Прилеп и во два наврата прво место во Варна, Бугарија.
Следното наше патување е овој месец во Перник, Бугарија, каде што се одржува карневалот Сурва, кој е најголем во југоисточна Европа.