Фондацијата „Ацо Шопов – Поезија“ во текот на целата година иницираше и инспирираше активности поврзани со големиот јубилеј – 100 години од раѓањето на поетот Ацо Шопов, а во најголем дел од нив директно беше вклучена Јасмина Шопова.

Целата 2023 година поминува во чест на јубилејот – 100 години од раѓањето на Ацо Шопов, а финалето на одбележувањето ќе биде со премиерата на балетскиот триптих „Молитви на моето тело“ на 20 декември во Националната опера и балет.

Во текот на целата година во постојан контакт бевме со Јасмина Шопова, ќерка на Ацо Шопов, но и преведувач и толкувач на неговата поезија и потпретседател на Фондацијата „Ацо Шопов – Поезија“. Пред големото балетско финале со Јасмина Шопова направивме резиме на дел од настаните што се случија, а ги откриваме и мотивите за издавањето на книгите, креацијата на анимираните филмови и инспирацијата за балетот „Молитви на моето тело“.

Од каде се појави идејата за читање на песните на Шопов со јазикот на танцот?

– Овој оригинален и редок начин на читање и толкување на поезијата е идеја на Александар Ношпал, кој ја препозна теловноста како иманентна присутност во поезијата Шопов и одлучи, уште пред две години, да го пренесе телото-субјект од циклусот „Молитви“ на сцена.

Имав можност, во атмосфера исполнета со голем ентузијазам, да се сретнам со поголемиот дел од креативниот тим на балетскиот триптих, кој го сочинуваат 17 лица, и убедена сум дека тие на најдобар можен начин ќе го „преведат“ пред публиката она што самиот Шопов го кажа за „Молитвите“, а тоа е дека тие „ја содржат идејата на долго и неизводливо патување до љубовта“ и дека тие „извираат една од друга, се влеваат една во друга [како] ред од водопади под кои не можеме да застанеме одеднаш, но додека стоиме под едниот – во неговиот шум ние го чувствуваме шумот на вториот, шумот на другите“. Затоа со голема возбуда и нетрпение ја очекувам премиерата на 20 декември, денот кога пред сто години се родил татко ми.

Годишната програма на чествувањето има мултимедијален карактер, со вклучување повеќе уметности. Колку, на тој начин, се истакна вонвременската димензија на поезијата на Шопов?

– Мултимедијалноста е, според мене, една од најимпресивните одлики на „Годината во чест на Ацо Шопов“. Пред балетот „Молитви на моето тело“, изложбата „Во пет и седумнаесет“ (според истоимениот текст на Шопов за скопскиот земјотрес) во организација на Друштвото на ликовни уметници на Македонија (ДЛУМ), ја покажа не само висцералната приврзаност на Шопов со својот народ, туку и неговата непресушна инспиративна моќ врз денешните генерации. Истото го покажа и омнибусот анимирани филмови посветен на неговото творештво, прв од овој вид кај нас, со кој се отвори четвртото издание на фестивалот на европски анимиран филм „Флипбук филм фестивал“ во Скопје и кој предизвика голем интерес кај публиката.

Со овие проекти, нивните иницијатори и носители – Дијана Томиќ-Радевска (за изложбата), Жарко Иванов (за омнибусот) и Александар Ношпал (за балетот) – покажаа дека „поезијата на Шопов е поезија против која времето не може ништо“, како што кажа египетскиот писател Махмуд Хусеин. Мислам дека вонвременското во поезијата на Шопов доаѓа оттаму што тој успева во својот поетски универзум да ги соедини исконското, актуелното и идното, преку Човекот кој стои исправен во неговото средиште.

Ваквите проекти укажуваат на уште еден битен момент за творештвото на Шопов, а тоа е дека неговата поезија може успешно да се преведе не само на други јазици, туку и во други медиуми, а со тоа да се доближи до уште поширока публика, особено младата.

Чествувањето на јубилејот почна со почетокот на пролетта во УНЕСКО, а зад иницијативата стои Фондацијата „Ацо Шопов – Поезија“. Кога, како и со каква цел е создадена Фондацијата?

– Младата публика е во центарот на вниманието на Фондацијата, чија основна цел е да придонесува во афирмацијата на македонското културно наследство преку примерот на Ацо Шопов. Основана е пред десетина години, речиси истовремено со „Лирскиот дом на Ацо Шопов“, интернетски портал (acosopov.com) во кој продолжуваат да живеат ликот и делото на овој наш класик.

Годинава, првиот проект директно врзан со младите, во кој Фондацијата се вклучи како соработник, беше Зимската школа на Меѓународниот семинар за македонски јазик, литература и култура при УКИМ, под раководство на Весна Мојсова-Чепишевска. Школата внесе толку силна енергија, особено во групата странски македонисти од напреднатото рамниште, со која работеше Иван Антоновски, што во текот на целава година се организираа настани, се држеа предавања, се емитуваа разговори и се објавуваа книги од Шопов во земјите од кои дојдоа семинаристите, а по сè изгледа активностите ќе продолжат и во иднина. А летово, во Охрид, Семинарот не само што се отвори со предавање за Шопов, туку и на неговата 50. Меѓународна конференција беа презентирани повеќе од 20 трудови за неговото творештво.

Што се однесува до денот што му беше посветен во УНЕСКО, на 21 март, Фондацијата имаше како иницијаторска така и идејна и оперативна улога во проектот, кој беше поднесен од МАНУ под раководство на Катица Ќулавкова, а беше финансиран од страна на УНЕСКО, со поддршка од Министерството за култура и од Фондацијата. За тој исклучителен настан, кој се одржа на највисоко научно, уметничко и политичко ниво, Вие самиот напишавте во „Културен печат“ дека преку поезијата на Шопов, во УНЕСКО „се празнуваше македонската култура, јазик, уметност, музика“. Ете, токму тој настан ја олицетворува основната мисија на фондацијата „Ацо Шопов – Поезија“.

Достојна почит кон делото на Ацо Шопов беше оддадена од повеќе национални установи, фестивали, институции и уметници. Каков предизвик беше да се одржи ритамот и темпото на настани во текот на целата година?

– Од претседателот Стево Пендаровски, покровител на „2023, Година во чест на Ацо Шопов“, до основното училиште „Ацо Шопов“ во Скопје, преку МАНУ, Министерството за култура, филолошките факултети на државните универзитети во Скопје и во Штип, Институтот за македонски јазик „Крсте Мисирков“, Струшките вечери на поезијата, општините, медиумите, уметниците, редакциите на литературните и научни списанија, училиштата, градските библиотеки и читалници низ земјата, но и дипломатските мисии на ЕУ и на Франција… сите со голем ентузијазам учествуваа во одбележувањето на јубилејот. Со еден збор, Македонија како земја ја потврди својата длабока почит кон својот поет Ацо Шопов.

Се случи и тоа некои да не го сфатат докрај значењето на овој јубилеј, односно неговата национална и идентитетска димензија, и тоа оние од кои најмалку можеше да се очекува, бидејќи се директно врзани со Шопов. Но таквите пропусти веднаш паѓаат во заборав штом ќе се помисли на младите поети од антологијата „Ново раѓање на зборот“ (насловена според истоимената песна на Шопов) и од Скопскиот поетски фестивал, на младите уметници од здружението „Култура Бета“, на младите студенти што ја преплавија преведувачката работилница на поезијата на Шопов… Имам силен впечаток дека младите годинава си го присвоија Шопов.

Што се однесува до темпото, успеавме рамномерно да ги распоредиме активностите, иако во моментов имам впечаток дека се случува мала „гужва пред голот“. Бидејќи во текот на годината се објавија четири повеќејазични публикации и шест книги (од кои три се двојазични), се одлучивме трите книги објавени во странство да ги промовираме заедно во УНЕСКО и на Струшките вечери на поезијата, а трите објавени во Македонија, исто така заедно, пред неполн месец, во Скопје.

Како се случи вклучувањето странски уметници во новото читање и превод на песните од Шопов на други јазици?

– Книгите во странство се објавени на иницијатива на Фондацијата „Ацо Шопов – Поезија“ и со нејзина поддршка. Со препејувачите Кристина Е. Крамер и Роли Грау (САД) и Џамила Межри (Тунис) стапив во контакт преку „мрежата“ пријатели во Париз, а Маќеј Кавка (Полска) ми е пријател од пред… 42 години! Францускиот глумец Жан Петреман, кој заедно со Никола Ристановски ги интерпретираше стиховите на повеќејазичниот поетски перформанс во УНЕСКО, е мој повеќегодишен пријател кому еден ден му дадов збирка поезија од татко ми на француски јазик. Набргу потоа, на една вечера кај наша заедничка пријателка во Париз, тој одеднаш, како некој магионичар „од никаде“ ја извади збирката и почна да чита… Завладеа потполн молк. Сфатив дека има извонреден сенс за поезија.

Така се роди идејата за перформансот во кој Никола Ристановски најпријателски прифати да се вклучи. Ристановски до неодамна не го познавав лично, но ни беше доволен еден разговор за да се запознаеме, уште еден за да се зближиме и уште еден за да се здружиме. Во тоа раѓање на пријателството, клучна улога одигра поезијата на татко ми, но и Сирано де Бержерак! Никола и Жан имаа можност да се сретнат само една вечер во Париз пред перформансот. Без да се разбираат, се разбраа. Утредента, заедно со нашата флејтистка Елена Стојчевска и нејзиниот сопруг, гитаристот Роман Петио, изведоа незаборавен перформанс пред публика од околу 400 лица.

Чествувањето на јубилејот беше можност по многу години да се појават повеќе нови книги со поезијата на Шопов, но беше повод и за објава на Вашата книга „Ацо Шопов – Песна над песните“. Со каква цел и мотивација ја создадовте книгата?

– Да, долги години изминаа од последниот избор поезија на Шопов објавен во Македонија. Петнаесет! Во меѓувреме излегоа повеќе книги во странство, но не и кај нас. Не на македонски јазик. Колку и да е мало нашето јазично подрачје, колку и да се малубројни нашите читатели и уште помалубројни читателите на поезијата (како и секаде во светот), не смееме да дозволиме да ни се случуваат ситуации како онаа со која јас се соочив на почетокот на годинава, кога нашата амбасада во Велика Британија ме замоли да испратам неколку книги за да им ги подари на студентите по македонски јазик кои беа поканети на една свеченост што се одвиваше под знакот на Шопов. Сакаме да покажеме кои се нашите вредности, сакаме странците да учат македонски јазик, а не сме способни да им понудиме ниту една книга од Шопов. За среќа, тријазичната луксузна брошура што ја подготвив за јубилејот штотуку беше излезена од печат, па го обеливме образот со неа, но сепак, недопустливо е да немаме книги од нашите класици.

Се разбира, јас многу пред оваа непријатна случка го елаборирав проектот за новата книга и тоа на начин да ја направам достапна и интересна за широката публика, а истовремено и корисна за академската публика. Тоа не е стандарден избор, туку мозаик од песни и размисли на Шопов, како и од извадоци од критики за неговото творештво. Во него, најпознатите песни се испреплетени со оние што се необјавени или се, речиси, непознати, со некои и од најстарите, напишани на петнаесетгодишна возраст. Притоа, песните не се распоредени хронолошки, туку се поврзани со суптилни нишки, кои стануваат поочигледни благодарение на исказите на Шопов или на неговите критичари.

Ваквиот пристап овозможува едно подинамично исчитување на поезијата на Шопов, нуди можни патокази за нејзината интерпретација и, конечно, сугерира дека, можеби, песните на Шопов треба да се читаат како составни делови на една голема песна. Оттука и насловот на изборот, „Песна над песните“, позајмен од еден стих во кој поетот го користи насловот на прочуената книга од Стариот завет.

Како еден вид заклучок, какво значење има изразот „небиднина“ на Шопов во 21 век, а што беше истакнато и препознаено преку делата што се појавија во јубилејната година?

– Најтешкото прашање го оставивте за крајот. Ако сакате да го поврзам значењето на тој израз (преведен на англиски како „Not-Being“) во денешно време со делата што се појавија во оваа јубилејна година, тогаш имам само еден излез, а тоа е да цитирам еден одговор на мајка ми, Светлана Шопова, во книгата разговори со Иван Антоновски, која годинава излезе под наслов „Од онаа страна на небиднината“.

Алудирајќи, пред сè, на песните „Долго доаѓање на огнот“ и „Небиднина“ („Not-Being“), таа вели: „Навистина, како сите тие урнатини во поезијата на Ацо, тие пепелишта, проклетства, злости, како сите тие колнења и злоби, како тој крст на судбината и таа пепел на минатото што ги прекрива нашите соништа да се отелотворуваат во нашата денешнина. Мислам дека многумина денешното време го чувствуваат токму како такво, па и зборот „небиднина“ денес го употребуваме илјадапати повеќе отколку во периодот кога е создаден. Иако не знаеме докрај да го објасниме тој неологизам на Шопов, сите го чувствуваме како свој“.

(Интервјуто е објавено во „Културен печат“ број 209, во печатеното издание на весникот „Слободен печат“ на 16-17.12.2023)