Праизведбата на драмскиот текст „Веќе не е ни смешно“ на авторот Сашо Кокаланов, во режија на Срѓан Јаниќијевиќ, беше првата премиера на сцената во Театар Комедија во 2023 година, а претставата ја открива тажната страна на комичарите.

Првата средба со Сашо Кокаланов ми била преку неговите книги, сценарија за ТВ-серии и драмски текстови, иако порано тој беше познат новинар, колумнист и уредник. Дури и поводот за ова интервју е праизведбата на неговиот драмски текст „Веќе не е ни смешно“ во Театар Комедија. Затоа разговорот тргна од драмскиот текст и темата што ја носи пред театарската публика, но има и моменти за новинарството, креативното пишување, филмските сценарија и севкупниот амбиент за сите овие дејности во нашето општество.

На репертоарот на Театар Комедија е поставена претставата „Веќе не е ни смешно“ во режија на Срѓан Јаниќијевиќ. Низ каков процес помина драмскиот текст од идејата за неговото создавање до неговото поставување на сцената?

– Го помина веројатно вообичаениот процес на создавање едно театарско дело. Да, некаков првичен текст на хартија постои, и тој е првата станица на тоа творечко патување. Но, драмата се оформува таму, во театарот. Оваа драма особено, зашто таа не раскажува некаква приказна на комичен начин, туку се обидува да каже нешто токму за комедијата, приказна за себеси, длабока интроспекција, ама без еуфемизми, скрупули, разблажувања, релативизации…

Всушност, тоа што остана како некаква константа во целиот процес е првичната идеја да создадеме комедија што ќе се обиде да одговори на прашањето што е денес смешно. Потрагата по одговори на тоа едноставно прашање е отворен процес, кој не заврши дури ни со праизведбата на драмата. Резултатот е театарска претстава во која сѐ што се случува на сцената е во главата на комичарот. И, гледајте, ако таа приказна ја раскажувате со актери кои се комичари, како што е во случајов, глупаво би било да ги напикате во кафезот на вашите размислувања, на вашите одговори, кога тие се тие што секој ден ја живеат комедијата. Треба да им овозможите нивниот глас да стане на некој начин коавторски.

Мислам дека таков беше пристапот и на режисерот и затоа имаме претстава во која целата екипа се коавтори. Иако некако сите бргу и недвојбено дојдовме до истиот заклучок – дека денес сѐ е смешно и сѐ мора да е смешно, сепак не создававме есеј за овој заклучок да биде краен исход, туку комедија, драма, театар, па тој беше стартна позиција во оформувањето на секој лик, на секоја ситуација, и на приказната во целина. Сѐ мора да е смешно, секој мора да е смешен, има ли потрагично нешто за еден комичар?

Станува збор за црна комедија за комедијата, а комичарот е истиснат од својата сцена под напливот на огромен број „кловнови“, кои безмилосно го шират својот излитен и банален „хумор“. Покрај сите светски кризи, можеме ли да зборуваме и за „криза на хуморот“?

– Напротив, можеме да зборуваме за диктатура на хуморот. Хуморот стана задолжителен за сите. Хуморот стана непишано правило, граѓанска должност… Шегата стана машина што дроби сѐ пред себе. Едноставно ја има премногу, дури и таму каде што не ѝ е местото. Се сеќавате, кај Кундера една шега се претвори во животна пресвртница за еден човек во едно време на едно историско премрежје. Заборавете на тоа. Сега не може да се зборува веќе за „шега“ во еднина. Денес сите се мајтапчии… Водителите по телевизиите се шеговити, таксистите кажуваат вицеви дур те возат и тоа ти е вклучено во цената, политичарите плаќаат цели тимови за да излезат духовите пред јавноста… Социјалните медиуми му дадоа шанса секому да има свој медиум и, интересно, речиси сите ја користат оваа прилика за да покажат колку се смешни. Никој не можеше да претпостави до овој 21 век дека најисконската потреба на луѓето, всушност, била да излезат смешни.

Па што е тогаш денес смешно?

– Не ја направивме претставата за да бидеме врховни судии за смешното. Или да кажуваме што е добар хумор, а што лош. Наместо тоа, во претставата го понудивме целиот спектар на хумор, од бизарен, банален и дегутантен, според наши видувања, до суптилен и интелигентен, повторно според наши видувања. Но, излезе дека нашите видувања не се баш до крај меродавни. Луѓето се смеат и таму каде што ние мислиме дека веќе не е ни смешно.

Многумина што ја гледаа претставата, потоа напишаа дека се чувствувале како во социјален експеримент во кој по некое време сфаќаат дека си се исмеваат себеси. Некои тоа го доживеале на самата претстава, други за време на претставата се препуштиле на смеење, а утредента се разбудиле со грутка во грлото. Легитимно е и едното и другото доживување. Со насловот што го одбравме мислам дека излеговме голи во нашите намери, без маски, без шминка, без метафори.

Како предлошки за инспирација на Вашиот текст се користени текстови од Фредерик Бегбеде и Виктор Иго. Има и алузии за животот на некои славни комичари. Според Вас, колку животот на најголемите комичари, сепак, е тажен?

– Овен Вилсон, Роузен Бар, Џим Кери, Елен Деџенерес, Џери Сајнфелд, Метју Пери… Робин Вилијамс, секако. И уште многу други, повеќе или помалку познати комичари. Сите страдале или сѐ уште се борат со депресија. Некои од нив ја изгубија битката, други голтаат антидепресиви секој ден. Излегува дека нема потажна работа од тоа да се занимаваш со комедија. Не е ли тој оксиморон „комичар во депресија“ еден неверојатен апсурд, еден парадокс што заслужува драма? Комедија, се разбира, па макар и црна, зашто едноставно е премногу трагичен за да го третираме сериозно.

Карактеристика на Вашиот творечки ракопис, не само во драмските дела, е употребата на сатирата за укажување на сериозни општествени случувања. Во каква состојба треба да е критичкиот ум за да ги забележи случувањата во општеството?

– Случувањата во општеството се толку прозаични и очигледни што и не треба нешто посебно критички ум за да ги забележи. Се гледаат со голо око. Проблемот е што на еден перфиден начин, не со цензура ами обратно – со тоталната демократија на хуморот и неговата сеприсутност, всушност, на критичкиот ум му е избиено едно од главните оружја со кои таа леснотија на постоењето си ја правеше поднослива.

На почетокот од Вашата професионална работа бевте познат како новинар. Како се случи личната транзиција од новинар и уредник во писател и драмски автор?

– Па, подобро непознат сценарист отколку познат новинар. Не, не станува збор баш за транзиција, зашто никогаш не сум престанал да бидам едното за да станам другото. Напротив, долго време се обидував да им овозможам соживот на двата пориви. Првата театарска праизведба, на пример, ми се случи пред точно една дузина години, токму кога бев уредник на тогаш најтиражниот весник во државава. Повеќе години паралелно пишував колумни и сценарија за ТВ-серии. Сепак, ангажманот на Факултетот за драмски уметности и зголемениот обем на работа како сценарист, направи физички да биде невозможно да седам на двете столчиња и тогаш се одлучив да се занимавам професионално само со драма.

Нашето општество веќе 32 години е заглавено во транзиција. Какви инспирации за пишување дава самото општество?

– Не мислам дека аномалиите во општеството се единствената храна за еден автор. Скандинавците, на пример, живеат во далеку посредени општества, па во еден момент сосема завладеаја и со книжевната и со телевизиската сцена. Тоа не значи дека треба да бегаме од социјален ангажман и дека податливоста што ни ја нуди средината треба да ја отфрлиме, само значи дека човек во секакви ситуации се соочува со некаква потрага за среќа и поинаков живот, што пак за негова несреќа, а за среќа на драмските заплети, секогаш наидува на еден куп премостливи и непремостливи пречки. И ете ти драми колку сакаш.

Своевремено, во форма на дневник, пишувавте новинарски колумни за општествените случувања. Во последниве години работите на сценарија за ТВ-серии („Преспав“, „Инсајдер“, „На терапија“) и играни филмови („Хомо“). Што е потребно за да се стекнат занаетските вештини за подготовка на филмско и ТВ-сценарио?

– Добро, кога веќе инсистирате на тоа двојство новинар-сценарист ќе ви откријам дека во средиштето на филмот што многу скоро ќе почнеме да го снимаме, а на кој со режисерот Јаниќијевиќ работиме еве веќе речиси пет години, е приказна за двајца новинари, еден на залезот од кариерата, а другата на почетокот, обајцата поставени пред морална дилема која е и наша и универзална. Се надевам дека едното и другото искуство, новинарското и сценаристичкото, си помагаа во градењето на приказната и дека на крајот ќе имаме добар филм.

Што се однесува до вториот дел од прашањето, нашиот професор и великан на македонската драма, Горан Стефановски, многу често зборуваше за тоа дали драмскиот занает може да се предава и да се научи. Се разбира дека како и секој занает, и драмаџиството може да се научи. Тој дури беше поборник на идејата нашиот факултет да се вика Факултет за драмски занаети наместо за драмски уметности. Тоа се учи. Не е голем проблем да се стекнат, како што велите, занаетските вештини. Но, познавањето на занаетот не е никаква гаранција за добар филм, за добра серија или за добра претстава, тоа е само нужна претпоставка. Потребна е и добра приказна. И добар агол. И добри ликови, точна подела, цел еден голем добро ускладен тим, многу страст, истрајност… а бездруго и малку среќа.

Како професор на Факултетот за драмски уметности во Скопје по предметот Филмско и ТВ-сценарио што особено им посочувате на идните сценаристи и драматурзи?

– Им го посочувам тоа што мене и на моите постари и помлади колеги ни го посочувал нашиот професор Сашко Насев. Прво да го научат добро занаетот, да не бидат фејкери, туку искрено да ги раскажуваат приказните што ги греат однатре. Тоа е основата. А потоа, потребно е само уште трпение на тибетански монах и спремност да се истрпат удари колку една фудбалска топка, за конечно една убава ѕвездена ноќ, да се крене завесата пред нивното театарско или филмско дело. Треба да биде спремен дека ќе се испукаат многу ќорци, напразно ќе се раскажат многу приказни, ќе се напишат многу страници, а само малку од нив ќе завршат на сцена, на екран или на платно. Секој страствен драмаџија, во фиоката чува едно мало гробје со нераскажани приказни. Хрватскиот режисер Рајко Грлиќ дури и ги објави во книга своите и ги нарече токму така – Нераскажани приказни. Меѓу нив има еден куп брилијантни идеи кои, за жал, никогаш не станале филмови. Ќе останат неснимени или, можеби, ќе чекаат некои други времиња да бидат снимени. Затоа, тоа со монахот и со фудбалската топка, колку и да звучи сурово, е вистина со која секој иден автор треба да се соочи.

Годинава бевте член на жирито за наградата „Роман на годината“ и практично стекнавте увид во, речиси, целокупната романескна продукција од минатата година. Како може да се препознае текст што би бил основа за филмско сценарио?

– Не е тајна дека филмот честопати ќе нурне во големиот книжевен океан за да улови некоја добра идеја. Адаптацијата на романите и на расказите е легитимна постапка за создавање нови дела во филмската уметност. Нема никаква причина кај нас да биде поразлично. Во основа, секоја книжевна приказна што е податлива да се раскаже со јазикот на филмот, односно преку звук и слики, може да биде искористена.

Ако ме прашувате за годинашната продукција на романи, да, има сигурно повеќе книги од кои би можело да се развие филмско сценарио. Кога би имале редовно конкурси за развој на сценарија од Агенцијата за филм, верувам дека еден дел од современите македонски романи би доживеале адаптации во филмски сценарија. Но, ситуацијата кај нас не е таква. Повторно имаме апсурд. Од една страна, постојано од филмаџиите слушаме дека нема сценарија и дека нашата кинематографија најмногу страда од недостигот на сценарија, а од друга страна, не гледам дека се прави нешто за сценаријата што се создаваат да допрат до пошироката филмска јавност. Меѓу нив сигурно има вредни нераскажани приказни. Особено од помладите автори, кои тешко добиваат шанса да ги презентираат своите идеи, синопсиси, развиени сценарија, зашто не можат да пробијат во прилично затворените филмски кругови. Или кланови, ако сакате. Еве, има некакви поместувања во последно време, се прават обиди да заживее и сценаристичката секција во Друштвото на филмски работници, па се надеваме на некои нови ветришта, да се разбранува малку мочурливата застоеност во која бевме западнале.

Но, не е тоа состојба само во филмот. Колку праизведби годишно има во македонските театри? Колку нови млади автори откривме годинава? Или изминатите години? Веќе не е ни тажно. А допрва ни претстојат некои непознати битки. Пишувачите, авторите, од секој вид, се во петте најзагрозени професии од развојот на таканаречените јазични модели на вештачката интелигенција. Ете еден нов интересен заплет за сите нас. Драма од епски размери, со неизвесен крај.

(Интервјуто е објавено во „Културен печат“ број 178, во печатеното издание на весникот „Слободен печат“ на 13-14.5.2023)