Претседателката на Европската комисија Урсула фон дер Лајен се соочува со огромен предизвик оваа недела, бидејќи судот на ЕУ ќе пресуди за тајните пораки што ги разменила со шефот на „Фајзер“, Алберт Бурла, за вакцини во вредност од повеќе милијарди евра купени од ЕУ за време на пандемијата со ковид-19.

Судот на правдата на ЕУ ќе одлучи дали Комисијата, со одбивањето да ја објави содржината на разговорот со извршниот директор на „Фајзер“, ги прекршила правилата за транспарентност.

Пресудата од средата за таканаречениот скандал „Фајзергејт“ не само што ќе има сеопфатни импликации врз начинот на кој врвните европски функционери склучуваат договори зад затворени врати, туку би можела да фрли сенка и врз вториот мандат на Фон дер Лајен, кој почна на 1 декември.

Шефицата на Европската комисија веќе се соочува со критики за нејзината тенденција да концентрира овластувања и да се повлекува од еколошките обврски.

Случајот се врти околу тоа дали СМС-пораките треба да се класифицираат како документи и затоа треба да се објават во име на транспарентноста. Иако многумина тврдат дека тие треба да се третираат како и секое друго средство за официјална комуникација кога станува збор за креирање политики, Комисијата вели не.

Голем срам за ЕК и Фон дер Лајен

Случајот е правно сложен за претседателката на ЕК, бидејќи, од една страна, таа лично го потпиша најголемиот договор за вакцини во ЕУ вреден милијарди евра, а од друга страна, таа претседава со институцијата одговорна за спроведување на законодавството на ЕУ, кое ги вклучува начелата на транспарентност и одговорност. Ако судот донесе пресуда против неа, тоа ќе им даде политичко оружје на многу критичари.

– Оваа судска одлука би можела да означи пресвртница за транспарентноста во ЕУ – рече Шари Хиндс од невладината организација „Транспаренси интернешенл“ за „Политико“. „Кога станува збор за клучни одлуки, особено оние што влијаат врз јавното здравје, треба да се избегнува тајност“.

Случајот почна со извештај на „Њујорк тајмс“ и поранешниот шеф на бирото на весникот во Брисел, кој поднесе тужба против одлуката на Комисијата да не ги објавува е-пораките на Бурла во 2022 година.

Постоењето на пораките беше откриено во интервју за „Њујорк тајмс“ во април 2021 година, кога Бурла ја опиша нивната размена како зајакнување на „длабоката доверба“ и олеснување на преговорите за суштински договор за вакцини. Овој договор, склучен во мај 2021 година, вклучуваше обврска на ЕУ да купи до 1,8 милијарди дози од вакцината против ковид-19 на „Фајзер-Бионтек“, што е убедливо најголемиот од сите договори потпишани од Брисел.

Договорот предвидуваше првична набавка на 900 милиони дози, со опција за уште 900 милиони, со испорака во 2022 и 2023 година.

Повик за будење

Европскиот омбудсман во 2022 година утврди дека неуспехот на Комисијата да ги пронајде спорните текстуални пораки претставува лошо административно работење.

Емили О’Рајли, омбудсманка од 2013 до 2025 година, го нарече ова „повик за будење“ за институциите на ЕУ.

Таа рече дека транспарентноста се намалила за време на мандатот на Урсула фон дер Лајен.

И таа ја нападна самата Фон дер Лајен, обвинувајќи ја во интервју за Политико минатата година за создавање култура на „прикривање“ од политички причини.

Таа, исто така, го критикуваше отсуството на Фон дер Лајен од единственото судско рочиште што се одржа досега во случајот.

– Слонот што не беше во собата – рече таа. – Единствената личност што можеше да ни каже сè, не беше таму.

Во изјава за „Политико“ Комисијата нагласи дека „никогаш не негирала дека разменила текстуални пораки со извршниот директор на ‘Фајзер’. Во тоа време, кога светот минуваше низ тешка пандемија, многу лидери беа во редовен контакт со извршните директори на фармацевтските компании“.

Размената на текстуални пораки „не значи дека договорите биле договорени на тоа ниво или дури и преку текстуални пораки“, додадоа од ЕК.

Комисијата изјави дека „транспарентноста е од најголема важност за Комисијата и претседателката Фон дер Лајен“ и дека „значаен напредок е постигнат во последните години“ во однос на „отвореноста, одговорноста и јасната комуникација“.