Вештачката интелигенција (ВИ) денес е глобален приоритет, но во државата сè уште нема законска рамка, национална стратегија, ниту институционална координација за нејзина примена.

Државниот завод за ревизија изврши ревизија на информациски системи како ревизија на успешност на тема „Можности за употреба на Вештачка интелигенција во јавниот сектор“ со цел да оцени дали јавниот сектор е подготвен за користење вештачка интелигенција во своите активности. Иако вештачката интелигенција е препознаена како значаен фактор за дигиталната трансформација, ревизијата утврди дека Национална стратегија и законска регулатива за утврдување на правилата за имплементација на проекти со вештачка интелигенција во јавниот сектор не е донесена. Сепак, во периодот од 2018 до 2023 година, преку Фондот за иновации и технолошки развој се финансирани 48 проекти со елементи на ВИ во вкупна вредност од 6.110.044 евра (375.768 илјади денари).

„Ниту еден од поддржаните проекти за ВИ не е имплементиран во јавниот сектор. Недоволната промоција и отсуство на јавен регистар на проекти за ВИ ја ограничуваат нивната видливост, следливост и примена, што негативно влијае врз можностите за нивна имплементација, популаризација и понатамошни вложувања во јавниот сектор“, нотира Државниот завод за ревизија.

Ништо од бомбастично најавуваната дигитална асистентка АДА

Во година во Фондот за иновации и технолошки развој беше промовирана употребата на АДА, дигитален асистент во јавниот сектор, прв во регионот и пошироко базиран на вештачка интелигенција. АДА, барем според тогашните најави, им стои на располагање на компаниите на кои ќе им овозможи добивање целосни информации за условите за инвестирање во нашата земја и за државната помош која се нуди за инвестициите. Преку дигиталниот асистент, граѓаните и заинтересираните странски инвеститори требаше да имаат можност да се запознаат со достапните програми и отворени повици на институциите што се јавуваат како даватели на државна помош. Дигиталната асистентка требаше да биде на располагање во реално време 24/7 на три јазици. За да го покаже значењето на проектот во преполната сала присуствуваше и тогашниот премиер Димитар Ковачевски. Но, како што нотира Државниот завод за ревизија, од овој проект нема ништо.

„Иако Владата на Република Северна Македонија во 2023 година го промовираше првиот дигитален асистент базиран на вештачка интелигенција АДА, со цел зголемена транспарентност и подобра информираност за инвестициските можности, алатката веќе не е во функција, и покрај вложените 150 илјади евра, а една од причините е што не е продолжен договорот со економскиот оператор што ја изработил и ја одржувал апликацијата“, забележаа ревизорите.

Покриени сме со 5Г мрежа, но тоа не е доволно

Иако 97 отсто од населението е покриено со 5Г мрежа, а над 68 проценти од домаќинствата имаат пристап до фиксни мрежи со многу висок капацитет, државата сè уште не располага со современа и сеопфатна дигитална инфраструктура што е предуслов за примена на вештачка интелигенција.

„Недостасуваат понови генерации на суперкомпјутери, стабилни дата-центри и специјализирани системи за обработка на големи податоци, што ја ограничува подготвеноста на земјата за примена на ВИ во јавниот сектор. И покрај најавите, сè уште не е изграден технолошкиот парк во Скопје, а постојните иницијативи остануваат недовршени. Ова укажува на итна потреба од вложувања во инфраструктура што ќе овозможи сигурна, доверлива и ефикасна примена на новите технологии, во согласност со европските регулативи и стратешките цели за дигитална трансформација“, заклучуваат ревизорите.

Универзитетите во државата играат значајна улога во развојот на човечки капацитети за развој на вештачката интелигенција, но недостига системска поврзаност со јавниот сектор и заедничка платформа за соработка. Според добиените одговори од 6 високообразовни институции, најголем капацитет имаат ФИНКИ и ФЕИТ при УКИМ, со вкупно над 1.700 дипломски, 220 магистерски и 37 докторски трудови поврзани со ВИ, информира Државнит завод за ревизја.

„Моделот „Буки“, развиен од УКИМ во 2024 година, овозможува автоматска транскрипција на говор во текст со интерпункција и граматика, применлив во образованието, јавната администрација и за лица со попреченост. Во рамките на пилот проектот за бројот 112, се користи ВИ за реално временска анализа и препораки при итни повици, но неговата целосна имплементација е ограничена поради дополнителни финансиски барања и недостиг на правна и техничка рамка. Овие иницијативи ја покажуваат потребата од посветени инвестиции, јазична адаптација и институционална поддршка за да се искористи целосниот потенцијал на ВИ во критични области од јавниот интерес“, пишува во ревизорскиот извештај.

Не може да се гарантира заштитата на личните податоци

Иако законодавната рамка за заштита на личните податоци е усогласена со ГДПР на ЕУ, ревизијата утврди дека примената на овие стандарди при имплементација на ВИ проекти е недоволна и ризична. Проектите како системот 112, каде што се тестира транскрипција и превод во реално време со ВИ, бараат посебна проценка на влијанието врз приватноста (ПВЗЛП), а таквата практика сè уште не е систематски воспоставена. Агенцијата за заштита на личните податоци не располага со доволни капацитети за надзор и не е вклучена ниту во подготовка на секторски закони. Според Извештајот на Европската комисија за 2024 година, „не е постигнат напредок во заштитата на личните податоци“, при што се нотира слабата координација, нефункционално следење на препораките и недоволна отчетност од институциите“.

„Во отсуство на соодветна национална законска регулатива за ваквите проекти усогласена со Законот за заштита на личните податоци, не може да се гарантира заштита на личните податоци на граѓаните“, дециден е Државниот завод за ревизија.