Само со промена на Преамбулата на Уставот, односно со додавање уште шест помалубројни заедници кон веќе постојните, турската, влашката, српската, ромската и бошњачката, Македонија ќе може да го продолжи евроинтеграцискиот пат. Доколку се смени Уставот, помалубројните заедници – бугарската, хрватската, црногорската, словенечката, еврејската и египќанската ќе станат дел од Преамбулата, а со тоа ќе ги уживаат сите права и обврски како веќе набројаните заедници.

Владата на 18 август ја донесе иницијатива за измена на Уставот, со која во Преамбулата ќе бидат додадени уште шест други народи. Амандманите на Уставот што Владата ги прифати, се однесуваат во делот на додавање делови од народи во Преамбулата и членовите 49 и 78 од Уставот.

Новата Преамбула ако се усвои, ќе гласи:

„Граѓаните на Република Северна Македонија, македонскиот народ, дел од албанскиот народ, турскиот народ, влашкиот народ, српскиот народ, ромскиот народ, бошњачкиот народ, бугарскиот народ, хрватскиот народ, црногорскиот народ, словенечкиот народ, еврејскиот народ и египќанскиот народ“.

Образложението на Владата е дека со предложените уставни измени, се зајакнува мултиетничкиот карактер на Република Северна Македонија. Нашата држава се смета за успешен пример за функционална, мултиетничка демократија во регионот и во Европа и пример за почитување граѓански и човекови права, поради што на земјата со право се гледа како на Европа во мало.

Кои би биле придобивките за новите шест заедници

Ова ќе значи дека новите шест помалубројни заедници ќе имаат право на основно образование на мајчин јазик, редакција во МРТ, претставник во Комитетот за односи меѓу заедниците во Собранието, ден на национален празник, употреба на симболи, како и пристап до вработување и до пари од државниот и од локалните буџети.

Професорката по уставно право Тања Каракамишева објаснува дека со добивањето на конститутивна улога во создавањето на македонската држава, сите предложени делови од народи би добиле соодветна и правична застапеност во сите органи на државната власт и другите јавни институции и установи на сите нивоа и во сите области.

Во членот 11 од Законот за правата на заедниците што се помалку од 20 отсто, јасно е пропишано кои права ќе ги добијат Бугарите и другите помалубројни заедници во државава.
„За припадниците на заедниците при вработувањето во органите на државната власт и другите јавни институции, на сите нивоа се применува начелото на соодветна и правична застапеност, во согласност со закон“, се вели во член 12 од Законот за правата на заедниците што се под 20 проценти.

Припадниците на заедниците имаат право на примање и на пренесување информации на својот јазик и писмо преку електронски и печатени медиуми, во согласност со закон, потоа да основаат културни, уметнички, образовни институции, како и научни и други здруженија и фондации заради изразување, негување и развивање на нивниот идентитет.
Законските одредби ги штитат заедниците од каков било облик на директна или индиректна дискриминација врз етничка, јазична, верска, религиозна, расна или која било основа.
Заменик-директорот на Агенцијата за остварување на правата на заедниците Џељо Хоџиќ вели дека од сопственото искуство како припадник на помалубројна заедница, бошњачката, од 2001 година поинаку ја чувствуваат државата.

– Република Македонија и сега Северна Република Македонија ја чувствувам како своја држава, тука сум роден, тука сум се образовал, работам и живеам. Добивме многу, внимание од државата и чувство дека ова е и наша држава, дека тука не сме дојденци, добивме некаков вид неформално признание дека и ние учествуваме во напредокот на државата во сите сфери – економија, образование, спорт, култура, политички живот, невладини организации – вели Хоџиќ.

Тој додава дека со внес во Преамбулата, помалубројните заедници добиваат и национален празник. Секоја заедница има свој датум за празнување, во јавниот сервис има своја редакција. Иако тие редакции треба да се доекипираат и да се развиваат, важно е дека имаат своја програма што се емитува на четвртиот канал на јавниот сервис и на радиоканалот на јавниот сервис на својот мајчин јазик.

– Турската и српската заедница од претходниот систем влечат право на образование на својот мајчин јазик, но успеавме и бошњачката заедница да добие редовно образование на босански јазик, таму каде што заедницата сака и има услови да се создаде тоа и имаме изучување на јазикот и на културата на ромската и на влашката заедница – вели Хоџиќ.

Како да се создаде кадар за образование на јазиците на помалубројните заедници

Образованието на мајчин јазик не е врзано со процентуалната застапеност на заедницата туку со интерес и доволен број ученици во паралелка. Тие даваат изјава дека сакаат да учат на својот мајчин јазик, но, како што нагласува Хоџиќ, притоа треба да има кадар што предава на мајчин јазик, учебници што се преведуваат, а наставната програма е од Македонија. Значи, не се увезуваат книги, туку наставната програма од Македонија се преведува на јазикот на помалубројната заедница и тој се изучува и се предава.

По 23 години од Рамковниот договор, редовна настава во основно образование има на турски, српски и на босански јазик и има изучување на културата, односно само еден предмет на ромски и на влашки јазик. Главен проблем е создавање кадар што ќе предава на јазиците на заедниците.

– Треба да се создаде кадар и на ромски и на влашки јазик, особено што имаме препорака и од светските релевантни организации дека влашкиот јазик изумира. Апсолутно тие права ќе им следуваат и на новите помалубројни заедници ако станат дел од Преамбулата. Развојот на една држава не е можен ако заедници без разлика дали се етнички или други, не се вклучени во нејзиниот развој на сите полиња. Нема ништо спорно ако помалубројните заедници што треба да се внесат во Преамбулата, а бројат 4.000, 3.000, 2.000, 1.000, а некои и помалку од 1.000 имаат свој ден што го одбележуваат, имаат образование на својот мајчин јазик, одредена програма што се продуцира на нивниот мајчин јазик и право на правична застапеност во институциите при вработување – вели Хоџиќ.

Според податоците од Пописот од 2021 година, од шесте помалубројни заедници што треба да станат дел од Уставот, најбројна е бугарската заедница – 3.504. Египќани се 2.406, Хрвати се 2.145, Црногорци 1.023, Словенци 246 и 66 се Евреи. Но, интересно е дека според јазикот што вообичаено се зборува во домаќинствата, само 762 Бугари зборуваат на бугарски јазик, словенечки зборуваат 27, хрватски 262, а 40 зборуваат црногорски јазик.

За стравувањата дека со влезот на новите заедници во Преамбулата (Бугарите) е можна пропаганда преку програмата што ќе ја емитуваат или при изборот на државниот празник, Хоџиќ вели дека тоа се неоправдани стравувања бидејќи има механизми како да се спречи каква било пропаганда, зашто домашните институции одлучуваат што ќе се продуцира. Не може да помине ниту спорен празник, бидејќи Министерството за труд, односно Владата се консултира со заедницата за денот за чествување, кој, пак, се гласа во Собранието.

Тој додава дека празникот не смее да биде спорен за нашето општество, за државата, за контекстот и за негувањето на традицијата на нашето општество како држава што е создадена во антифашистичката борба. Исто е и со употребата на симболите, односно има закон што прецизно утврдува каде и како може да се употреби знамето на некоја заедница.

– Имаме позитивни практики што се пофалени и од меѓународната заедница, при што иако не е постигнат процентот, во духот на соживот и инклузија во општеството, советите носат одлуки, како во Гостивар, Куманово, Чаир, Сарај. Ни Турците ни Бошњаците во Чаир не се 20 отсто, но и Бошњаците и Турците го користат знамето и јакиот. Со овој закон е регулирана употребата, така што и бугарската заедница во одредени средини каде што законот тоа го пропишува, може да ги користи и знамето и јазикот – вели Хоџиќ.

Кога станува збор за вработувањата на помалубројните заедници, со исклучок на српската што е многу блиску до процентот што соодветствува со пописот (но таа заедница влече придобивки од претходниот систем), сите други се на половина.

Во последниот извештај на Народниот правобранител за следењето на примената на правичната застапеност во институциите за 2022 година може да се констатира следната состојба на застапеност на заедниците: Македонци – 69,8%, Албанци – 23,3%, Турци – 1,4%, Роми – 1,4%, Срби – 1,7%, Власи – 1,5%, Бошњаци – 0,6% и други 0,3%.

Народниот правобранител повторно укажа дека постојат институции во кои воопшто не се застапени одредени помалубројни заедници и апелира до Уставниот суд на РСМ, Советот на јавни обвинители, Вишиот управен суд и до Македонската академија на науките и уметностите – МАНУ да ги спроведуваат годишните планови за вработување поради соодветна примена на начелото на соодветна и правична застапеност.

Измената на Уставот ќе предизвика и зголемување на составот на Комитетот за односи меѓу заедниците. Тој е воспоставен во 2001 година и него го сочинуваат 19 члена, од кои по 7 од редот на пратениците во Собранието – Македонци и Албанци, и по еден од редот на пратениците Турци, Власи, Роми, Срби и Бошњаци. Доколку некоја од заедниците нема пратеници, Народниот правобранител, по консултации со релевантните претставници на тие заедници, ќе ги предложи другите членови на Комитетот. Во надлежност на Комитетот е да разгледува прашања од односите меѓу заедниците и да дава мислења и предлози за нивно решавање. Собранието е должно да ги разгледува мислењата и предлозите на Комитетот и да донесе одлука во врска со нив. Комитетот исто така одлучува и во случај на спор што ќе произлезе при гласањето закони за кои е потребно и Бадентерово мнозинство.

– Очекувано беше промените во Преамбулата да се одразат и на составот на Комитетот за односи меѓу заедниците. Едно од решенијата е додавање по еден член од сите други заедници коишто ќе се додадат во Преамбулата. Но, работната група се определила за зголемување на бројот на членови на Комитетот на 43, со цел да го задржи претходно воспоставениот сооднос – вели професорката по уставно право Рената Дескоска.

Па, така, во Комитетот би членувале по 16 члена од пратениците Македонци и Албанци и по еден од пратениците во Преамбулата. Според Дескоска, вака проширениот Комитет ја носи опасноста од негова нефункционалност.

Што претставува Преамбулата

Универзитетските професорки по уставно право Тања Каракамишева и Рената Дескоска објаснуваат што, всушност, претставува Преамбулата. Преамбулите не се задолжителен дел на секој устав и како такви не се присутни во сите, но се содржани во поголемиот број устави.

– Тие ги содржат „автобиографските“ елементи на уставите: причините за донесување на уставот, целите што уставот се стреми да ги постигне, се изразува историски континуитет и сл. Стилот на преамбулите е описен, декларативен и свечен. Текстот е вообличен во една долга реченица, без членови. Исклучок од ова е Преамбулата на Уставот на Франција од 1958 година, во која е содржан член 1. Во преамбулите може да има ставови, а кога нешто се набројува, и алинеи – вели Дескоска.

 

И професорката Каракамишева објаснува дека Преамбулата на Уставот претставува декларативен, свечен, прокламативен текст, најчесто составен од една долга реченица, во која нема членови, ниту ставови. Во тој текст секогаш се набројани и претставени најважните историски факти за развојните фази на државата, најважните историски личности, настани, документи што одиграле клучна улога во процесот на создавањето на државата, како и во процесот на оформувањето и обликувањето на нејзиниот национален и уставен идентитет.

– Во Преамбулата секогаш се содржани најзначајните цели, идеали и идеи за создавањето на државата, како и намерите на суверенот на државата (најчесто нацијата) претставени преку клучните насоки и динамиката на нејзиниот натамошен развој. Значењето на Преамбулата за целиот текст на Уставот е големо. Во неа е дефиниран „тоналитетот“, духот, но и филозофијата на самиот Устав, имајќи ги предвид најважните аспекти поврзани со историскиот и современиот идентитет на земјата. Целта на Преамбулата е да објасни зошто еден устав е донесен со содржината со која е донесен поради што се смета дека ако се прават измени во Преамбулата, тоа мора да се одрази и во целиот текст на Уставот. Од овие причини се вели дека измените во Преамбулата мора секогаш да бидат идентификувани во текстот на Уставот поради што измени во Преамбулата најчесто се прават кога се почнува постапката за донесување нов устав. Секоја преамбула е „идентификациски код“ на државата. Преамбулата ги одредува самоевидентните фундаментални вистини за земјата, а нејзиниот декларативен карактер ја разликува од задолжителниот карактер на самите уставни норми – вели Каракамишева.

Според неа, многу малку се зборува за значењето и за улогата на Преамбулата во Уставот. Граѓаните, но и политичарите немаат јасна претстава што точно значи Преамбулата за земјата и какво е нејзиното влијание врз правниот, политичкиот, општествениот и другите системи во државата.

– Непознавањето на улогата што Преамбулата ја има во Уставот, но и немањето доволно информации за нејзиното длабоко и суштинско значење во процесот на обликувањето на идентитетот на државата, остава простор за несериозност и паушалност во самиот процес на нејзиното менување – вели Каракамишева.

И Каракамишева и Дескоска, но и Хоџиќ констатираат дека во Преамбулата на македонскиот Устав постои конфузија дали државата има граѓански или национален карактер.

– Има вистинска бркотница на поими од „граѓаните на Република Македонија, до македонски народ, до дел од албанскиот народ, турскиот народ, влашкиот народ, српскиот народ, ромскиот народ, бошњачкиот народ и другите, при што Владата сега дополнително предлага и нови делови од народи. Формулацијата на Преамбулата е правно збунувачка и политички конфузна. Во иста реченица се споменуваат граѓаните на земјата, преку кои се истакнува граѓанскиот карактер на Уставот и на земјата, од една страна, и македонскиот народ, дел од албанскиот народ и другите народи, преку кои се истакнува народниот карактер на Уставот, создавајќи уште на самиот почеток во Уставот целосна забуна – вели Каракамишева.

Таа додава дека споменувањето на деловите од народите во Преамбулата, создава конфузија во делот на државотворноста, но и во делот на националната припадност.
Дескоска, пак, потсетува дека досега Преамбулата е менувана во два наврата, по Рамковниот и по Преспанскиот договор.

– Клучната разлика меѓу првата и втората преамбула е во определувањето на Република Македонија – во првата преамбула како „национална држава на македонскиот народ“, а во втората како „самостојна, суверена држава“, при што се става акцент на граѓанскиот елемент, преку зборовите со кои почнува преамбулата „Граѓаните на Република Македонија …“. Ако во првата преамбула постоеше единствено етничкиот момент во определувањето на државата, а градење на Република Македонија како граѓанска држава беше една од целите, во втората преамбула се комбинираат граѓанскиот со етничкиот пристап – вели Дескоска.

И Хоџиќ е на ставот дека Преамбулата е „малку чудна во теоретскиот дел, бидејќи имаме граѓански Устав, но во Преамбулата нема граѓански влез во Уставот, а таа треба да го опишува карактерот на државата“.

– Главната работа што произлегува од Преамбулата е дека државата е заедничка држава на граѓаните без разлика на припадноста на етничката заедница – вели Хоџиќ.

Професорката Дескоска додава дека ако се усвојат уставните измени, ќе треба да се донесе уставниот закон што ќе треба да ги определи роковите во кои ќе почне имплементирањето на уставните измени.

– На пример, рок во кој ќе може да се обезбеди, на барање на припадници за заедниците што ќе бидат впишани во Преамбулата, да им се издаваат лични документи покрај на македонски јазик и на нивниот мајчин јазик и писмо, или рок во кој ќе се прошири составот на Комитетот за односи меѓу заедниците, постапката и рокот за измена на Законот за празниците, со цел да се обезбеди неработен ден за празниците на новите заедници што ќе бидат впишани во Преамбулата. Определувањето на денот за празнување на бугарската заедница, може да предизвика нови контроверзии и провокации – вели Дескоска.