Стефан Стојановиќ (26) од Пасјане, општина со српско мнозинско население во регионот на Гњилане, секој ден го поминува во Приштина каде работи. Тој дипломирал на приватен колеџ за англиски јазик во Приштина и верува дека правата на српската заедница во последните петнаесет години се подобриле  откако Косово прогласи независност.

Имав исклучиво позитивни искуства, и во самиот универзитет и во градот“, вели Стефан за Радио Слободна Европа.

Стефан смета дека на српската младина денес, по „изолацијата и разните ограничувања“ им е дадена можност да ги напуштат своите земји и да ги остварат своите права. Тој е претседател на невладината организација „Сократ“ која се занимава со младински политики и покажува дека се уште има голем број негови сонародници кои не сакаат да се интегрираат во косовското општество, но дека има и многу такви кој „не може да се снајдат“.

„Јазикот би го издвоил како најголема пречка во процесот на интеграција. Точно е дека (српскиот) јазик по закон е еднаков со албанскиот јазик, но сведоци сме дека во институциите не се почитуваат правата на Србите за јазикот“, вели тој.

Српскиот јазик, освен албанскиот, е официјален јазик во Косово, кој е загарантиран со Законот за употреба на јазиците. Но, институциите главно не го почитуваат, а како причина го наведуваат немањето на преведувачи. Стефан смета дека мнозинската албанска заедница е таа што треба да им пристапи на Србите во Косово и да им покаже дека се „прифатени“ и да им ја пружи „раката на вистинската интеграција“

ЗАМИНУВАЊЕТО НА МЛАДИТЕ

На околу 20 километри од Приштина се наоѓа мултиетничкото село Рабовце, кое припаѓа на општина Липјан со албанско мнозинство.
Во центарот на селото има православен храм во чија близина живее Зоран Спасиќ. Тој вели дека никогаш немал проблеми со соседите Албанци и дека никој од нив не се иселил во предвоениот период или во првите години по војната. Како што додава, таквата состојба е променета, па младите се почесто си заминуваат поради проблеми со невработеноста.

„Не сме интересни, пошто овде е тивко, нема инциденти. По војната, ние бевме единственото мешано село што преживеа после војната. Странски делегации дојдоа да не посетат, тие беа зачудени како можеме да продолжиме да живееме заедно и го наведоа тоа како пример. Но, финансиски не помогнаа во развојот на селото“, вели Зоран.

Слобода на движење, но без постојано враќање

Од слични причини, речиси и нема млади Срби на местата на територијата на општината Клина во регионот на Пеќ.

Ова за Радио Слободна Европа го потврдува Силвија Рашковиќ од Општинската канцеларија за заедници и враќање. Таа им помага на постарите сонародници да пополнуваат формулари за помош обезбедени од Министерството за заедници и враќање.

„Кога се вративме, слободата на движење не беше на истото ниво како денес“, вели Силвија Рашковиќ.

Таа додава дека на многу повратници им било тешко да се снајдат, немале економска поддршка и дека во првиот случај го продале имотот и се вратиле во Србија.

Михајло и Радомир Микиќ сепак се решиле да останат во нивниот роден град. Тие живеат во центарот на Клина, додека нивните семејства се во други градови во Србија. Тие примаат пензија од Косово и се занимаваат со земјоделство, колку што им дозволува возраста.

За Михајло првите години по војната биле „опасни“, бидејќи, како што вели, мнозинската албанска заедница не ги прифатила. Но, денеска ги немаат тие проблеми.

„Колку што се сеќавам, живееме заедно веќе 75 години. Кај мене доаѓаат Албанците, немаме проблем“, вели тој.

Истата приказна за Радио Слободна Европа ја раскажува и неговиот братучед Радомир. Тој подвлекува дека враќањето за помладите генерации не било успешно, бидејќи не можеле да најдат работа.

Србите во Косово се образуваат во образовни институции кои работат според српскиот систем. Во училиштата според косовскиот систем настава на српски јазик не постои. Од 1.500 официјално регистрирани повратници, околу 200 од нив денеска живеат на територијата на општина Клина.

Меѓу нив е и Слободан Лопоќанин. Тој вели дека дошол да аплицира за помош понудена од Министерството за заедници и враќање на Косово и се надева дека ќе добие земјоделска механизација за полесно да ги обработува неговите четири хектари земја.

Процесот на враќање на Србите во Косово трае повеќе од 20 години но главно во руралните средини. Податоците од локалните власти покажуваат дека оние кои живееле во градовите најчесто ги продавале своите станови или куќи во првите години по војната. Една од пречките за таканареченото урбано враќање е тоа што во градовите на Косово нема образовни институции на српски јазик.

Сепак, министерот за заедници и враќање, Ненад Рашиќ, на крајот на декември 2022 година изјави дека во моментов има околу 200 барања за враќање во градовите на Косово и дека на тоа ќе се работи во наредниот период.

Тој истакна дека ја добил поддршката од премиерот на Косово, Албин Курти за проектот „Урбано враќање“.