Во објектот Чифте амам при Националната галерија се претставени 67 македонски народни борбени песни со ликовни дела што ги илустрираат во рамките на изложбата „Црвен се барјак развева“, чиј автор е проф. д-р Кирил Пенушлиски.

Изложбата „Црвен се барјак развева“ поставена во Чифте амам ја обработува македонската народна борбена поезија и нејзината интерпретација во ликовните дела на најпознатите македонски уметници, меѓу кои Никола Мартиноски, Лазар Личеноски, Томо Владимирски, Петар Хаџи Бошков и Борко Лазески. Автор на изложбата е проф. д-р Кирил Пенушлиски, историчар на уметност.

Изложбата е проследена со книга што претставува збирка научни текстови посветени на македонската народна борбена лирика и на модерната и современа македонска ликовна уметност, а истовремено служи и како каталог на изложбата. Генерален спонзор на изложбата е Комерцијална банка АД Скопје, додека проектот е поддржан од Министерството за култура и туризам и повеќе национални институции, меѓу кои Националната галерија, Музејот на современата уметност, Националната и универзитетска библиотека „Св. Климент Охридски“ и музеи од други градови низ Македонија.

Македонските народни песни од Народноослободителната борба се најмладите од борбените песни на македонскиот народ. Тие претставуваат континуитет на народното борбено творештво што ги вклучува ајдутските, комитските и другите револуционерни песни, особено оние поврзани со Илинденското востание. Во тие песни се одразени борбените традиции на македонскиот народ од многувековното робување.

Историчарот на уметност Кирил Пенушлиски (1977, Скопје) дипломирал во САД, магистрирал во Шкотска, а докторирал во Франција. Работи како професор по историја на уметност во Скопје. Автор е на повеќе монографски изданија посветени на великаните на македонската ликовна уметност.

Потпирајќи се на творештвото на својот дедо Кирил Пенушлиски (1912 – 2004), помладиот Пенушлиски успева да ги спои истражувањата од областа на фолклористиката и историјата на современата македонска ликовна уметност во проектот „Црвен се барјак развева“.

Многу спомени и сеќавања, но и обемно истражување се внесени во изложбата и публикацијата „Црвен се барјак развева“. Од каде и од кога потекнува идејата за проектот?

– Идејата за „Црвен се барјак развева“ ја имав неколку години. Впрочем, подготвителниот период за изложбата траеше цели две години. Мислам дека идејата за изложба што ќе ги претстави, ќе се занимава со одредени поврзувања меѓу македонскиот фолклор и македонската ликовна уметност дојде од една книга на дедо ми, проф. д-р Кирил Пенушлиски, за која илустрациите ги има работено татко ми, Илија Пенушлиски. Тоа можеби беше онаа иницијална каписла од која потекна таа идеја, што потоа се разгоре и разви во „Црвен се барјак развева“. Јас се надевам дека „Црвен се барјак развева“ е првата од неколку изложби и книги што ќе бидат посветени на тие поврзувања на фолклорот и уметноста. Втората изложба, за која веќе течат подготовките, е наречена „Македонски еротски приказни“.

Зошто сметаше дека е потребно да се стави акцент на македонските народни песни од Народноослободителната борба?

– И покрај тоа што во изложбата се вклучени и неколку народни песни што потекнуваат од периодот помеѓу двете светски војни, „Црвен се барјак развева“ се фокусира на македонските народни песни од НОБ. Таа борба беше судбоносна, одлучувачка борба за македонскиот народ. Сѐ што денеска имаме, нашата држава, азбука, слободата гласно да кажеме дека ние сме посебен народ… сето тоа е резултат на таа Народноослободителна борба, од која македонскиот народ излезе како победник. НОБ е врвот на нашата вековна борба за слобода. Македонија е единствената држава на оваа планета што е родена од борбата против фашизмот. Како на деветти мај оваа година се навршија 80 години од победата над фашизмот, одлуката „да се стави акцент на македонските народни песни од Народноослободителната војна“ беше лесна.

Кои се изворите на текстовите на песните?

– За време на подготовките ги прочитав речиси сите збирки на народни песни од НОБ. Главна книга од тие беше „Црвен се барјак развева“ на проф. д-р Кирил Пенушлиски (1912 – 2004) објавена 1965 година. Таа книга го даде и насловот на целиот проект. На деветти мај се навршија 60 години од нејзината публикација.

Имаше уште неколку други збирки на песни што не само што послужија како извори од каде јас ги преземав песните што се дел од изложбата во Националната галерија, туку и ме инспирираа, ми помогнаа да ја оформам таа идеја за претставување и поврзување на фолклорот и ликовната уметност. Мислам дека најмногу песни се преземени од „Македонски песни за Народноослободителната борба“, книга објавена од Институтот за фолклор „Марко Цепенков“ во 1980 година. Додека најважна збирка за проектот беше една малечка книга, „Наши песни“ од 1944 година, претпоставувам објавена некаде во месец декември веднаш по ослободувањето на Скопје. Во таа книга има неколку песни, кои кога ги прочитав, веднаш ми беше јасно дека настанале по вистински случки, што, пак, ја поттикна мојата љубопитност.

Овде морам да напоменам дека првата таква збирка, „Македонски народноослободителни песни“ објавена на планината Лопушник во 1943 година, чиј уредник е Кочо Рацин, ја нема по нашите архиви и библиотеки. Ако не се најде некој примерок од таа збирка во приватна колекција, загубата на така важна книга за нашата историја ќе биде огромна.

Како песните успеа да ги поврзеш со соодветни ликовни интерпретации?

– Со помош на црна магија, а да додадам и дека малите тајни на големите мајстори не се откриваат. Се шегувам.

Некои од поврзувањата беа лесни. На пример „Абре Македонче“ на Кирил Гегоски и „Со векови окована во пранги“ на Васко Ташковски со истоимените песни или, пак, „Никола Петров“ на Тоде Ивановски со песната „Таму долу Криволачко“, но тоа беа исклучоци. Процесот на тие поврзувања не беше ниту едноставен, ниту, пак, брз. Македонските народни борбени песните беа релативно лесно достапни. Можеби тие не се на толкав број како другите македонски народни песни, но сепак некој требаше да ги најде и да ги прочита. А да не зборувам за изборот на вистинската варијанта на една песна.

Додека, пак, со ликовните дела друга беше приказната. Требаше да се прегледа севкупниот опус на македонските уметници од втората половина на дваесеттиот век. Јас морав да ги видам сите слики од 1945 година па навака, за да знам со што располагам, за да ги направам тие поврзувања. И тоа беше само првиот чекор. Требаше многу време и многу труд.

Ликовните дела се изработени од дел од основоположниците на современото македонско сликарство и од низа значајни автори. Со кого соработуваше при селекцијата и отстапувањето на делата за потребите на изложбата?

– Јас стојам зад целиот концепт на „Црвен се барјак развева“, вклучувајќи го изборот на песни и селекцијата на делата што ги придружуваат, како и поставката на изложбата. Најголемиот текст во книгата/каталогот, текстот што го обработува македонското историско сликарство, исто така, е мој. Во тој дел од проектот немав соработници. Но, кога сме веќе кај книгата „Црвен се барјак развева“, морам да го споменам постариот Кирил Пенушлиски. Во книгата вклучив два негови текста посветени на одредени аспекти на македонскиот фолклор. Тој беше фолклорист, јас сум само историчар на уметност. Директна соработка можеби немавме, но тој постојано беше со мене во целиот проект.

На кој начин ги формулираше петте делови на изложбата?

– Петте дела на изложбата некако сами се наметнаа. Изложбата е, всушност, поделена според темите и мотивите што се појавуваат во песните. „Глас од Македонија“ е првиот дел во кој се пее за тешката положба на Македонија и на македонскиот народ пред НОБ. „Од темни зандани“ се песните за затворените и измачувани македонски патриоти. „Злосторства“ со прикази на фашистичките злосторства. Потоа најголемиот дел од изложбата, „Во борба“, каде што е прикажана борбата за слобода, и „Денес над Македонија“, каде што ја гледаме конечната победа на македонскиот народ.

Со изложбата и со публикацијата се одбележуваат два значајни јубилеи. Како тие меѓусебно се поврзани и која е твојата лична приказна во целиот проект?

– Повеќепати го споменав дедо ми Кирил, авторот на „Црвен се барјак развева“ од 1965 година, чие име го носам. Но, тој не беше само професор, фолклорист, туку и претседател на Илегалниот одбор за ослободување на Скопје. Додека од другата страна, родителите на мајка ми беа Вера и Видое Смилевски. Таа долги години измачувана во затвори и концентрациони логори, а тој првоборец, носител на Партизанска споменица 1941 и народен херој. Сите тие со пример ми покажаа како треба да се брани татковината.

Меѓутоа, мојата лична приказна со „Црвен се барјак развева“ не е поврзана со нив. Читајќи некои од песните, плачев. Солзите сами доаѓаа. Има повеќе такви песни на изложбата, оние во кои е опеана болката и тагата на мојот народ. Пред нив не можев да останам рамнодушен. И по две години со тој материјал, кога водев луѓе низ изложбата, гласот ми затреперуваше. Тоа се можеби најтешките и најстрашните моменти од нашата историја. Но, на изложбата има и песни во кои се претставени и најславните и највеличествените моменти од нашето минато. Песни што кога ги читам, ми го полнат срцето.

По промоцијата на книгата имаше твое водење на публиката низ поставката на изложбата. Дали можеби имаше некакви реакции или сугестии од публиката на твојот проект?

– Првото водење низ изложбата, всушност, беше на самото отворање. Од тогаш секоја недела имаше барем по две. Без разлика дали групите што ги водев низ „Црвен се барјак развева“ беа мали или големи, реакцијата на публиката беше иста. Во првите сали од изложбата имаше кнедли во грлата и црвени очи, додека во деловите наречени „Во борба“ и „Денес над Македонија“ луѓето одеа пополека, подисправено, со високо кренато чело.

Мислам дека сите посетители ја толкуваа и доживеаја изложбата на ист начин. Излегоа од неа горди на нашето минато, а тоа беше и една од целите на проектот. Коментарите беа исклучително позитивни – што мене како автор на изложбата ми претставуваше посебно задоволство. Сугестии имаше, но сите тие беа за тоа кој дел од македонскиот фолклор следен треба да обработам – на што веќе имав спремен одговор.

Покрај огромниот истражувачки труд, многу емоции се внесени во реализацијата на изложбата и на публикацијата. Каква порака сакаше да оставиш со овој проект?

– Во изминатите неколку недели мислам дека повеќепати реков дека сите треба да дојдат да ја видат изложбата. Не затоа што таа е моја изложба. Јас не сум важен. Туку затоа што „Црвен се барјак развева“ е македонска изложба која го прикажува културното наследство и историјата на нашиот народ.

Во македонските народни борбени песни од НОБ често се среќаваат вокациите, интерполациите и рефрените: „Македонијо“, „Македонци“ и „Македонче“, како и јасно изразената увереност дека „македонското име нема да загине“. Во последните години имам чувство дека како сите да одиме со наведната глава. Како во потрагата по некоја европска иднина да го подзаборавивме нашето минато. А имаме на што да бидеме горди.

(Интервјуто е објавено во „Културен печат“ број 283, во печатеното издание на весникот „Слободен печат“ на 31.05.-01.06.2025)