Документарниот филм „Молкот на разумот“ на Кумјана Новакова, кој има силен одек на светските филмски фестивали, а беше прикажан и во МоМА во Њујорк, на 19 август (понеделник), ќе биде прикажан во рамки на главната програма на 15. „МакеДокс“ во Куршумли ан.

Темелејќи се исклучиво на архивски материјали и сведоштва, „Молкот на разумот“ на Кумјана Новакова е форензички видеоесеј конструиран како перформативно истражување за првиот случај на Меѓународен кривичен трибунал во кој се донесоа пресуди дека военото силување е форма на тортура, а военото сексуално ропство – злосторство против човештвото.

Имајќи ја предвид комплексната тематика, филмот на Новакова досега ги освои наградата „Срцето на Сараево“ за човекови права, наградата за најдобра режија на ИДФА во Амстердам, наградата за најхрабар филм на Авторскиот филмски фестивал во Белград, специјалната награда на жирито на Филмскиот фестивал во Торино и многу други. Како филмски проект беше поддржан со уметнички грант од страна на БИРН, а е во македонско-босанска копродукција.

Вашиот документарен филм „Молкот на разумот“ со голем успех е прикажан на повеќе светски фестивали. Имајќи ја предвид специфичната тематика на филмот, со какви реакции и одгласи наидувате на фестивалите?

– „Молкот на разумот“ ја деконструира нормализацијата на сексуалното и родово-базираното насилство, менувајќи ја почетната точка на наративот: филмот гради субјективитет кој е колку што е можно поблиску до преживеаните – жените што преживеале тешки форми на сексуално насилство и сексуално ропство. На тој начин публиката нема простор да остане во вообичаената позиција на (навидум) објективен набљудувач, како што е случај со класичниот мејнстрим филм, што е голем предизвик за секоја авторка. Ваквата интервенција, првенствено преку формалните одлуки во самиот филм, секако бара голема одговорност и доверба.

Од друга страна, „Молкот на разумот“ е формално и естетски минималистички и едноставен филм. Преживувањето на насилство во светот што филмот го гради не е слабост што треба да се скрие, туку, како и секоја моќ за преживување, е извор на колективно знаење. Градиме свет во кој политички субјекти се тие што преживеале, бидејќи ја преработуваат индивидуалната траума и го колективизираат своето знаење.

Овие аспекти на филмот веројатно кореспондираат со моменталната состојба на преживување во која сме сите, и реакцијата и на фестивалите и на публиката е стимулирачка. Сите проекции се преполни, разговорите по проекциите траат со часови… Претпоставувам дека сите имаме потреба да ставиме крај на токсичните херои освојувачи, на националните ексклузивни наративи и да почнеме да ја гледаме посложената слика.

Кој беше Вашиот личен предизвик да направите видеоесеј со тешка и трауматична тематика од времето на војната во поранешна Југославија?

– Родово-базираното и сексуалното насилство е историски нормализирано насилство, тоа е конститутивен елемент на капиталистичкиот патријархат. Во нашиот регион, по војните од 90-тите и 2000-тите години, нашите општествени реалности се многу сложени – на Балканот, но и пошироко. Од една страна, живееме целосна неолиберализација на јавниот простор, нормализирајќи ја објективизацијата на жените преку сексуализираната слика. Во тој контекст, да се биде жена во политичка смисла, секако, е исцрпувачки. Општествено посакуваната жена не е работничка што е дел од колективитетот и која придонесува за општеството, како што очекуваше од нас социјалистичкиот југословенски идеал до 1989 година. Жената во денешната култура на поседништво е украс скроен по токсичните маскулини стандарди за убавина и функција, реализирајќи се единствено преку својата предодредена улога на социјална репродукција. Капитализмот преку својата најнемилосрдна форма – неолиберализмот – го означи целосното враќање на патријархалните вредности на Балканот и активирањето на семејните вредности до нивна демонизација. Оваа промена, секако, доаѓа паралелно со националистичките воени стратегии од 90-тите, во кои женското тело се третира како бојно поле: жените се машка територија што може и мора да се освои, а со тоа се нормализира и користењето на масовните силувања како воена стратегија.

Јас како политички субјект жена во овој контекст, доколку не се поставам како субјект што ја продолжува борбата за еднаков статус, би била категоризирана како жртва, односно би била во поседништво. Со други зборови, јас како авторка зборувам од позиција на субјект што е означен од овој контекст, го немам луксузот да се занимавам со други теми, па оттука тврдењето дека ова е избор е лажно.

Оттука, мислам дека најголем предизвик за сите нас е да се истрае во светот во кој насилството и колонизацијата се нормалност, а притоа да не се вовлечеме во креирање кое е резултат на фрустрација и бес. Да работиме, креираме и живееме со, и како, компетентни бунтовнички.

Какво истражување направивте пред да почнете со продукцијата на „Молкот на разумот“?

– Долго, многу долго, и, се надевам, темелно. Сите мои филмски и интердисциплинарни проекти се резултат на долги истражувања, кои често почнуваат сосема несвесно во однос на формата што ќе ја добијат подоцна. Неколку години сакав да работам со и низ проблемот на нормализацијата на сексуалното насилство, не само во 90-тите, туку и низ нашето регионално историско искуство. По многу истражување сфатив дека силувањето се користело и како стратегија на тортура и понижување за време на протерувањето на словенското население од Грција околу 1948 година, од каде што е протерано и семејството на мајка ми. И пред тоа во Втората светска војна низ територијата на Југославија, како и многу пред тоа… За мене беше многу интензивно сознанието дека траумата ни е впишана во нашите тела.

Но, контактот со сведоштвото на една од преживеаните жени од Фоча, ме натера да се фокусирам и низ тој случај да работам. Целосно ги истражив стратегиите на користење сексуално насилство и силување во Фоча, и ги реархивирав од позиција на сите жени што сведочеле пред судот во Хаг.

На што е заснован визуелниот сегмент во филмот?

– Аудиовизуелниот пристап е заснован на форензичкиот материјал од еден судски случај – случајот против Драгољуб Кунарац и останатите познат како „Логорите за силување во Фоча“. Филмот го трансформира форензичкиот материјал и доказ во слика, независно од иницијалната природа на материјалот. Така, филмот користи текст како слика, цртеж од сведоштва како слика итн. Од перспектива на аудиовизуелниот пристап, „Молкот на разумот“ е еден вид аудиовизуелна активација на судска архива, преку филмската трансформација на повеќе од 130 докази од најразличен карактер и илјадници страници на сведоштва.

Вашите остварувања се движат помеѓу документарниот жанр и видеоуметноста. На кој начин во остварувањата ги вклучувате филмските архиви?

– Генерално сите архивски простори, не само филмските архиви, за мене се исклучително привлечни како простори во кои може да се градат активни односи со минатото, а со тоа и со сегашноста и, многу поважно, иднината. Предизвик ми е да реархивирам во форма на филм, на пример, „затворени“ или „воспоставени“ вистини и хиерархии, ако ништо друго барем да ги пореметам институционалните и општествените авторитети.

Филмот и аудиовизуелната уметност воопшто, се медиум што работи со времето (филмско време, траење), па така тоа е простор што дава можност за преиспитување на униформираната последователност и завршеност на минатото, како што е концептот за бесконечната непроменливост на редоследот на минатото, сегашноста и иднината. Филмот и филмската активација на архивите се простор во кој можеме да експериментираме со сиве овие дадености, и на тој начин да ги конфронтираме, а со цел продукција на нови значења и знаења. За жал, состојбата и односот кон архивите кај нас и во регионот тој процес го усложнува.

На 15. „МакеДокс“ заедно со Влад Петри сте ментори на Работилница за архивски практики во филмот со наслов „Замислување архиви“. Која е основната цел на работилницата?

– Основната цел е многу едноставна: и јас и Влад имаме искуство на работа со архиви, и тоа искуство сакаме да го ставиме во дијалог со автори и авторки од целиот регион кои работат на проекти со архиви во моментов. На тој начин креираме мала филмска солидарна заедница, што е многу важно кога се соочувате со институционалните предизвици во филмот и во архивирањето.

Какво е значењето на филмските архиви за продукцијата на документарните филмови?

– Суштински важно! И тоа не само за продукцијата на документарни филмови, туку за продукцијата на општественоста, воопшто. Односот кон архивите е слика за нашиот однос кон колективното добро, колективното знаење и колективното постоење. Документарниот филм е секогаш одличен пресек на нашиот однос кон колективното, со или без архивски материјал. Критичкиот однос е активен и жив процес, и не се гради преку маркетинг-кампањи.

Професорка сте на филмски школи и универзитети во Барселона, Сараево и во Амстердам. Што е заедничко, а што различно во методологијата на наставата за филмската уметност на овие образовни установи?

– Заедничко за сите современи образовни платформи за филм е сфаќањето на филмот како жив простор, простор во кој постојано се експериментира со методологии, со форма, со искуства, наспроти традиционалното сфаќање на филмот како целовито затворено уметничко дело. Дел сум од тимот и предавам на различни филмски школи каде што овој активен однос стои во основата на креирањето воопшто, бидејќи лично сметам дека е опасно инсистирањето или не-отфрлањето на разбирањето на уметничкото или филмското творење како на херметички индивидуален простор кој има за цел продукција на едно „целовито дело“ во традиционална смисла на зборот. Нешто што, за жал, е случај со речиси сите јавни филмски образовни установи во регионот.

Она што ги чини овие филмски образовни установи различни е, секако, политичкиот, културниот и економскиот контекст. Многу е различно да се промислува сегашноста, филмски или на кој било друг начин, од перспектива на Амстердам, и од перспектива на Сараево, на пример. За мене лично позицијата на „периферија“ е многу поинспиративна, но и политички и уметнички далеку попотентна.

Како лично влеговте во областа на документаристиката?

– По основните и магистерски студии на почетокот на 2000-тите почнав да работам како истражувачка и предавав истражувачки методологии во склоп на неколку академски институции во БиХ, Италија и САД. Многу брзо сфатив дека академските простори на истражување и креирање на знаење, стојат во основата на, и константно ги репродуцираат, патријархалните односи, за разлика од уметноста и филмот каде што имагинативното и експерименталното се методолошки прифатени пристапи. Во 2006 година во Сараево, заедно со група пријателки, основавме мал филмски простор на слобода и критичко промислување, надвор од академските хиерархии. Оттогаш сум во документаристиката и аудиовизуелниот израз.

Работилница за архивски практики во филмот „Замислување архиви“ на 15. „МакеДокс“

Јубилејното 15-то издание на Фестивалот на креативен документарен филм „МакеДокс“ се одржува со мото „Копање емоции низ времето“. Во рамките на тематската одредница, во сегментот „МакеДокс+“, од 15 до 19 август во студиото „Фх3х“ се одржува Работилница за архивски практики во филмот со наслов „Замислување архиви“.

Ментори на работилницата се Кумјана Новакова, режисерка чиешто авторство се базира врз истражување, и Влад Петри, романски филмски режисер со голем интерес за политички и општествени теми.

Родена во Југославија, Кумјана Новакова работи на полето на филмот и уметноста од 2006 година. Нејзиното формално образование комбинира меѓународни односи и студии за културни и социјални истражувања во Софија, Сараево, Болоња и Амстердам.

Како авторка, Новакова ги истражува јазиците на кинематографијата поврзани со односите меѓу моќта, војната, сеќавањата и (не)припаѓањето. Ја интересира развивањето стратегии за тоа како може да се креираат значења од позиција на некој што се занимава со филм и потенцијалот на тие значења како територија на нови колективи. Нејзината работа е прикажувана и изложена низ целиот свет.

Како режисер, Влад Петри често користи лични слики покрај официјални архивски материјали за да создаде филм што не е ниту документарен ниту игран. Неговиот дебитантски филм „Каде си, Букурешт?“ е премиерно прикажан на Меѓународниот филмски фестивал во Ротердам.

Неговиот втор долгометражен филм „Помеѓу револуциите“ ја имаше својата премиера во програмата „Форум“ на Берлинскиот филмски фестивал, каде што ја освои престижната награда ФИПРЕСЦИ, по што беше прикажуван и наградуван на повеќе од 100 фестивали во светот. Со филмот „Помеѓу револуциите“ ја освои наградата „Кромид“ за најдобар документарен филм на минатогодишниот „МакеДокс“.

(Интервјуто е објавено во „Културен печат“ број 243, во печатеното издание на весникот „Слободен печат“ на 17-18.8.2024)