Фестивалот „Литера“ остана верен на својата мисија – да ја поттикне љубовта кон книгите, да го промовира значењето на илустрацијата и да создаде простор каде што приказните можат да патуваат без граници.

Седмото издание на Меѓународниот фестивал за литература и илустрација за деца „Литера“, што се одржа од 23 до 25 април во Сули ан во Скопје, со слоганот „Под исто небо“ ја прослави моќта на литературата и илустрацијата како универзален јазик што ги поврзува децата, авторите и илустраторите.

Креаторка и организаторка на „Литера“ е Софија Семенпеева Трајановска, која ни ги открива заложбите, визиите и предизвиците не само на годинашното издание, туку и севкупните траги што ги остава фестивалот.

Седмото издание на „Литера“ се одржа од 23 до 25 април во Сули ан. Каков предизвик беше организацијата на фестивалот?

– Седма година по ред, но секоја година е приказна за себе и си носи нови предизвици. Јас сум среќна што зад „Литера“ стои супер тим со неверојатен ентузијазам и верба во сето она кое го работиме и мислам дека нема предизвик кој не може да го решиме. Низ годините научивме како да ги предвидиме препреките, како да го поставуваме фестивалот. Научивме дека целиот процес мора да го одиме многу внимателно и свесно.

Годинава повторно се впуштивме во авантура да го претставивме нашето културно наследство кога станува збор за илустрацијата, а тој процес не е воопшто едноставен. Бара многу трпение, истражување, но и соработка со семејствата на авторите кои ги претставуваме. Упорни сме затоа што македонската илустрација го заслужува тоа и нејзините корени се наша голема оставштина од тие кои ја креирале. Годинава поставивме ретроспективна изложба на Ордан Манески, еден од доајените на македонската илустација. Многу плоден и исклучително квалитетен автор.

Со кои мотиви оваа година го одбравте просторот на Сули ан за реализација на „Литера“?

– Сули ан, поточно Факултетот за ликовна уметност (ФЛУ), е местото каде што се роди идејата за „Литера“, уште пред дваесетина години, во времето кога бевме студенти токму во оваа установа. Тогаш, можеби, не го знаевме името на фестивалот, ниту неговиот формат, но изникна инспирацијата и поривот еден ден да го изградиме она што е „Литера“ денес. Учевме од најдбрите, кои и ден-денес се наша инспирација. Илустрација нѝ предаваше професорот Александар Цветковски и би сакале на некоја следна „Литера“ да го претставиме неговото богато творештво.

Втора исклучително значајна и важна точка е соработката со ФЛУ, кој целосно нѝ излезе во пресрет, а и секако сосема е природно фестивал посветен на илустрацијата како уметност да се одржи онаму каде што се негува и гради иднината на македонската ликовна уметност.

Академското образование е исклучително важно за квалитетот и развојот на илустрацијата, но и воопшто за визуелната комуникација. Живееме во инстант време кога сè е брзо, но не може да си дозволиме и брза едукација во интерес на пазарот на труд. Се знае дека автор кој сака да се занимава со визуелна комуникација темелите ги добива на Факултетот за ликовна уметност. Тој процес е многу значаен за натамошниот развој и квалитет. Во таа смисла, ги поздравувам чекорите и реформите кои ги прави ФЛУ зашто тоа е темелот, таму се развиваат и едуцираат младите кои треба да ја градат визуелната култура во иднина. Графички дизајнер и илустратор се професии кои бараат квалитетни темели, а токму тие темели ги добивме на ФЛУ.

Карактеристика на тој простор е што има затворен и отворен дел, кој се надоврзува на слоганот „Под исто небо“, а секое издание на „Литера“ до сега имаше уникатен слоган. Каква насока даваат слоганите на самиот фестивал?

– Секоја година се трудиме да имаме уникатни постери и слогани на фестивалот и мислам дека „Литера“ стана препознатлива по таа автентичност. Годинава ја испраќаме пораката „Под исто небо“ затоа што, конечно, е време да сфатиме дека сите сме под исто небо, а нема подобар медиум од литературата и илустрацијата за деца за да се испрати таа порака.

Под исто небо растат сите деца и наша обврска како возрасни и како заедница е да ги воспитуваме преку принципите на поддршка, доверба, еднаквост, емпатија. Во исто време, сакаме да кажеме и дека време е да ја тргнеме онаа замислена граница дека светот е подобар од нас. Не, од нас зависи колку сме квалитетни и заедно ја сносиме одговорноста за сите нешта кои нѝ се случуваат.

Секоја година оддавате почит на некој од доајените на илустрацијата. Со каква цел годинава изборот беа илустрациите на Ордан Манески?

– Изминатите години работевме на истражување за македонската илустрација, за нејзините темели. Хронолошки опфативме неколку периоди и така и делуваме. Единствена препрека и најголем предизвик е да се дојде до архивите на македонската илустрација.

Ордан Манески е еден од оние кои ја поставувале македонската илустрација. Дел од членовите на нашиот тим, имавме среќа да нѝ биде професор во Средното уметничко училиште и токму од него учевме за илустрацијата. Затоа од старт знаевме со какво творештво ќе се сретнеме. Тука морам да ја пофалам соработката со семејството, поточно со Томче Манески, син на авторот, кој од почетокот верува во „Литера“.

Ордан Манески има богат творечки опус кој е поделен во повеќе фази и секоја од нив носи нова динамика. Многу значаен за нас е што ова е негова прва самостојна изложба на илустрации, воопшто. Овие изложби имаат историско значење за нашата држава и посакуваме да биде системски препознато. Тоа е наше непроценливо културно богатство. Жалиме што државата е нема по ова прашање. Никаков систем нема за да се заштитат оригиналите на нашите доајени. Мораме да се менуваме како општество, а надлежните мора отворено да слушаат и да ги разберат пораките добронамерно. Ова што го правиме ние е чист ентузијазам и голема љубов кон тоа што го работиме. Почит кон нешто што се вика културно наследство. Без темели нема цврста градба. Мора да се разбуди системот и да почне да работи на зачувување на сите наши културни скапоцености.

Фокусот на годинашното издание беше ставен на домашните автори. Кои илустратори беа претставени на фестивалот?

– Годинава фокус дадовме на жените илустраторки. Иванка НиБа, која веќе околу десет години професионално се занимава со илустрација, потоа Анастасија Јованова, која е нова свежа енергија на илустраторската сцена, и по првпат на „Литера“ се охрабрив да изложам и мои дела, илустрации работени во графичка техника.

Сакаме да соработуваме со македонските илустратори и се бориме да добијат простор и надвор од границите на Македонија, но сите мора да се научиме на едно високо ниво на професионалност. Ние никогаш нема да прифатиме соработка на ниво на импровизација, па макар и да нѝ се налутат. Времето ќе покаже дека важно е како комуницираме и со колкава професионалност пристапуваме на процесите.

Од кои причини одлучи да го претставиш и своето творештво?

– Долги години бев во конфликт самата со себе дали треба да се изложат мои дела, но сфатив дека покрај мисијата со „Литера“, имам и моја лична мисија во контекст на илустрацијата. Во целото мое творештво раскажувам лични приказни и сакам да посочам дека моите уметнички дела се еден вид илустрации. Мојата борба е да покажам дека не постои граница помеѓу уметничка илустрација и уметничко дело. Уметничко дело може да биде илустрација, сѐ зависи од неговата примена понатаму.

Годинава низ 10 графики го илустрирав евергринот „Галеб тажен“ и во иднина не ја исклучувам можноста за илустрирање на други македонски песни. Преку уметност и илустрација им даваме нова насока, и со тој чин делата продолжуваат да живеат во една нова димензија. Во процес на изработка сум на две сликовници за сите возрасти, но најмногу влечат кон оние кои се чувствуваат како деца и ја сакаат уметноста.

На фестивалот БЕАМ минатогодишното издание на „Литера“ доби награда за најдобар фестивал во 2024 година. Каков поттик за опстојување на фестивалот ви даваат признанијата на вашата работа?

– Да не сме скромни, секоја награда нѝ е ветар во грб и е значајна за нас. Многу нѝ е драго што фестивалот е препознаен од луѓе кои разбираат што значи да се организира ваков настан. „Литера“ стана вистински македонски бренд и сме среќни што тоа го наградија професионалците.

Како што кажав, „Литера“ е производ на група ентузијасти и луѓе кои веруваат во идејата и се борат таа да стане реалност. Да не беше поддршката од нашата публика, од авторите, од издавачите, од радоста на децата кои нѝ доаѓаат на работилници, ние можеби и немаше да опстоиме. Сепак, зад завесата знаеме колку многу финансии се потребни за да се организира еден фестивал. Поддршката од Министерството за култура од 1.000 евра е во најмала рака смешна, особено што „Литера“ веќе е фестивал со традиција и со препознаен квалитет. Затоа нескромно ќе кажам дека претставува подвиг да се организира културен настан со толкав обем на активности со симболична поддршка од државата.

Има компании и луѓе кои веруваат во идејата за „Литера“ и во нас како тим, па така фестивалот опстојува веќе седум години со исклучително квалитетна програма. Особено сме горди на тоа дека за толку краток период ние реализиравме активности кои се историски значајни – изложбите на Димитар Кондовски, Младен Туниќ, Орде Манески, врвни автори од Хрватска, Србија, Турција, кои ги донесовме со свои изложби на „Литера“. Организиравме мастер класови низ кои проциркулираа повеќе од сто млади автори и влијанието од тоа веќе се гледа во нивните дела.

Каква искра ја потпали идејата за основање на фестивалот пред седум години?

– Пред седум години, кога решивме дека стартуваме, беше период кога македонската илустрација беше на дното. Потценувана и срамежлива, немаше толкав број автори кои се занимаваат со илустрација, дури и издаваштвото, кога е во прашање литературата за деца, беше незначително многу мало. Сите во издавачката дејност се сеќаваат на еден временски период од повеќе од 10 години кога сѐ беше замрено и без насока. Но, веројатно придонесовме и за будење на издавачите, авторите и илустраторите.

Долго се двоумевме дали е погоден период да стартуваме, дали некој ќе ја разбере нашата мисија. „Литера“ неколку пати беше одбивана како проект од Министерството за култура и од Град Скопје. Последниот пат кога нè одбија, си рековме имаме врвен концепт, знаеме што сакаме и која нѝ е мисијата и мораме да стартуваме. Така и бидна. Таа прва година мислам дека во МСУ се собра целиот град затоа што понудивме нешто ново и свежо. Нешто што отвора видици, а публиката тоа го препозна и до ден-денес нè поддржува и верува во нас.

„Литера“ менува светови, отвора нови погледи, но и многу врати. Ние гордо го претставуваме нашето творештво во странство. Само во Хрватска имаме направено три претставувања до сега. Кога ги гледаме новите илустратори колку внимателно нè следат и присуствуваат на работилниците, не ја губиме вербата дека „Литера“ ќе опстои и ќе се спротистави на сите премрежја и бури.

Каква и колкава екипа стои зад организацијата и реализацијата на „Литера“?

– Зад „Литера“ стои една од највредните и најквалитетни екипи. Луѓе со ентузијазам и посветеност за тоа што го работат. Уште од почетоците во 2019 година ја имам поддршката од колегите од „Ефектива“, кои стојат како мотор зад „Литера“. Емилија Ќипроска е со мене од првиот ден и таа сега ги води сите поголеми активности, знае како „Литера“ дише. Урош Вељковиќ е одговорен за логистика и организација на ретроспективните изложби. Кристијан Јованоски е нашиот уметнички директор и обмислува како ќе бидат поставени и курирани изложбите. Тука ги имаме и Мери, Анастасија, Теа, Симона, Калина, Моника, а со нас се и Сребра и Весна од УМНО.мк кои се наша поддршка од почетокот, бидејќи ги делиме истите вредности за тоа што е важно во ова општество. Секоја година имаме и прекрасна екипа на млади волонтери кои ја ценат и сакаат уметноста.

Кога почнувате да го осмислувате слоганот за следното издание на фестивалот?

– На денот на затворањето почнува да се креира стратегија за идното издание на фестивалот. Годинава имаме еден новитет кој ќе најдеме начин да биде одржлив. „Литера“ ќе има еден главен настан – тоа се фестивалските денови, но и многу активности низ целата година.

(Интервјуто е објавено во „Културен печат“ број 278, во печатеното издание на весникот „Слободен печат“ на 26-27.4.2025)