Европската Унија денес се соочува со највисокото ниво на јавен долг во својата историја, над 600 милијарди евра, што претставува директен резултат на механизмите создадени за време на пандемијата. Тогашниот проект на солидарност, наречен Фонд за обнова и отпорност, требаше да биде симбол на заедничко закрепнување и економска одржливост. Денес, тој стана симбол на растечки трошоци, бирократски грешки и сè посериозни ризици по идните буџети на Унијата. Европскиот ревизорски суд предупредува дека дел од исплатените средства не биле во согласност со правилата, а некои земји членки ги прикажале проектните трошоци повисоки од реалните, со што добиле повеќе пари отколку што им следувало.

Одлуката на Брисел да го финансира овој фонд преку заеднички долг изгледаше како историски чин на европско единство. Но, со порастот на каматните стапки и намалената контрола врз распределбата на средствата, се поставува прашањето дали Европа не создаде нов круг на финансиска зависност, кој ќе ги оптовари идните генерации. До крајот на 2024 година, половина од средствата веќе беа повлечени, но ревизорите открија дека шест од дваесет и осумте исплати не ги исполнувале критериумите за одобрување. Тоа е алармантен сигнал, бидејќи фондот треба да заврши за помалку од две години, а бројот на неисполнети цели останува голем.

Брзината како алиби за неуспех

Пандемијата ги натера европските институции да дејствуваат брзо и без вообичаените процедури, што резултираше со голем број недоволно проверени проекти. Претседателот на Европскиот ревизорски суд, Тони Марфи, предупредува дека токму времескиот притисок води кон повеќе грешки. Истото се случи и со кохезиската политика на Унијата, каде што степенот на грешки порасна нагло по пандемијата. Исплати се вршеа иако условите не беа целосно исполнети, а многу национални органи не спроведоа соодветна контрола на јавните набавки. Иако во 2025 година процентот на грешки падна на околу шест, тој сè уште е тројно повисок од прифатливото ниво што Унијата го поставила на два процента.
Ова покажува дека европскиот систем на распределба на фондови останува ранлив кога институциите работат под политички и временски притисок. Наместо јасни и мерливи резултати, често се поставуваат нејасни цели што овозможуваат флексибилно толкување. Така, инструментот што требаше да донесе обнова и стабилност, создава нови ризици од финансиска неефикасност и политички конфликти. Кога секоја земја се обидува да извлече што е можно повеќе средства, заедничката одговорност станува само формалност.

Товарот на идните генерации

Најтешкиот дел од оваа приказна допрва доаѓа. Долгот што беше создаден за да се финансира Фондот за обнова ќе се отплаќа со децении. До 2027 година, износот на издадените обврзници ќе надмине 900 милијарди евра, што е десет пати повеќе од нивото пред 2020 година. Само каматите веќе ја надминуваат првичната проценка на Европската комисија двојно. Наместо камати од еден процент, денес тие достигнуваат над три проценти, што ќе ја чини Унијата најмалку 74 милијарди евра во периодот од 2028 до 2034 година.

Овие трошоци не се само бројки на хартија, туку конкретна пречка за идните инвестиции. Колку повеќе средства одат за отплата на долг, толку помалку ќе остане за нови програми за земјоделство, регионален развој или истражување. Европските буџети веќе се тесни, а ограничувањето на годишната отплата на 31 милијарда евра значи дека товарот од пандемијата и енергетската криза ќе го чувствуваат не само денешните генерации, туку и идните.

Некогашниот идеал на европска солидарност денес изгледа како сложен финансиски компромис меѓу желбата за брз одговор и реалноста на долгорочни обврски. Фондот за обнова ја покажа силата на заедничкото делување, но истовремено и неговите граници. Поуката е јасна: секоја идна европска криза ќе бара не само пари, туку и повисоко ниво на отчетност, транспарентност и вистинска координација меѓу државите членки. Во спротивно, цената на солидарноста ќе продолжи да расте, а довербата во европскиот проект ќе се намалува.