Демографските трендови во државата се неповолни. Со учество од 20 проценти на возрасната популација над 65 години, Македонија и според европската дефиниција е во групата земји што демографски се карактеризираат како земји со старо население. Но, нашето возрасно население нема „розов стандард“. Во Македонија, според последните податоци од Фондот за ПИОСМ, има 337.871 пензионери, а просечната пензија е 22.187 денари. Меѓутоа, според структурата на примањата, дури 126.168 пензионери, или 37,3 проценти имаат пензија до 16.909 денари!

Токму податокот дека во државава има пензионери со пензии со кои не може да се опстане, новата Влада најави линеарно зголемување на пензиите, двапати по 2.500 денари, еднаш во септември е еднаш во март наредната година. И додека Министерството за финансии има пресметки според кои линеарното зголемување на пензиите ќе чини месечно дополнителни „само“ 3 милиони евра во однос на законското усогласување со трошоците за живот и со растот на платите, Фискалниот совет и експертите предупредуваат дека ќе се продлабочи дупката што мора да се крпи со пари од државната каса, поради недоволни средства од пензиските придонеси.

По каква цена ќе се спасува пензискиот стандард?

Според Законот за пензиско и инвалидско осигурување, усогласувањето на пензиите се врши двапати годишно, на први март и на први септември.
„Усогласувањето на старосната пензија се врши според движењето на индексот на трошоците на животот во висина од 50 отсто и порастот на просечно исплатената плата на сите вработени во Република Северна Македонија во висина од 50 отсто“, пишува во Законот. Регулативата објаснува и дека за мартовското усогласување се земаат податоците од второто полугодие од претходната година, а за септемвриското, податоците од првото полугодие во истата година.

Министерката за финансии Гордана Димитриеска-Кочоска вели дека според овој модел пензиите од септември би требало да се зголемат за 9,35 проценти. Сегашната месечна сума што се издвојува за пензиите е 7,1 милијарди денари.

– Со усогласувањето според закон, месечно за пензионерите би требало да се издвојат дополнителни 664 милиони денари. А за линеарното зголемување од 2.500 денари за секој пензионер, треба да се издвојат 845 милиони денари на месечно ново – ја откри математиката Димитриеска-Кочоска.

Со ребалансот на Буџетот што е во собраниска процедура се обезбедуваат дополнителни 5 милијарди денари за исплата на пензиите до крајот на 2024 година.

– Од тие 5 милијарди денари, 2,5 милијарди денари се средства што се трансферираат дополнително во Фондот за пензиско осигурување заради реализација на најавеното линеарно зголемување на пензиите за 2.500 денари од септември 2024 година, кои ќе бидат исплатени во октомври – појаснија за „Слободен печат“ од Министерството за финансии и додаваат дека во буџетот не биле предвидени пари ни доколку би се раководеле според усогласувањето во согласност со законот.

Според нивните пресметки, од Централниот буџет до буџетот на ПИОМ се трансферираат по сите основи 34,5% од вкупниот буџет на ПИОМ, останатите средства ПИОМ ги обезбедува од сопствени извори на приходи, односно социјални придонеси на плати.

Глигор Бишев, претседател на Фискалниот совет, вели дека токму поради фактот што и сега еден значаен дел од пензиите не може да се покрие со пензискиот придонес, зголемување на пензиите од 5.000 денари може значајно да го продлабочи минусот во пензискиот фонд.

– Фискалниот совет предлага, доколку се пристапи кон зголемување на пензиите над пропишаното правило, мерката за пензиите да биде придружена со други мерки, кои треба да овозможат зголемување на приходната страна на буџетот и на пензискиот фонд, какви што се мерки за зголемување на возраста при пензионирање што ќе биде во согласност со зголемувањето на животниот век на населението и потребата од квалификувана работна сила, подобрување на наплатата на придонеси и даноци, сузбивање на сивата економија и разгледување на можноста за зголемување на стапката на пензиски придонеси имајќи предвид дека таа е на умерено ниво во однос на земјите од регионот – вели Бишев.

 Пензијата не е социјална категорија

Од Партијата на пензионери, која сега е во опозиција, велат дека не се против инцидентно нивелирање на пензиите, но дека тоа не смее да биде практика.

– Пензијата е економска, а не е социјална категорија. Во зависност од тоа колку пари од секој поединец се уплатувани како пензиски придонес, толкава ќе му биде и пензијата. Линеарно зголемување на пензиите не е праведно, а не е ни законски, но секако, законот може да се промени. Сепак, би кажал дека е добро едно вакво инцидентно линеарно зголемување на пензиите за да има едно нивелирање меѓу оние со најниските и највисоките пензии и да им се подобри животниот стандард на пензионерите со пониски примања. Но, ако вакво нешто се случува постојано, тогаш ќе се приближат пензиите на еден земјоделец со еден универзитетски професор – ни изјави Илија Николовски, претседател на Партијата на пензионери.

Според податоците од Фондот на ПИОМ, најниските лични пензии се 13.152 денари и тие се за постарите пензионери што своето пензиско право го имаат остварено од 1 јануари 1997 година. Тогаш се смениле процентите за пресметка, па така оние што отишле во пензија во годината пред нив, имаат најповолна најниска пензија од 16.144 денари. За пензионерите што го остваруваат своето право од 1 јануари 2002 година, најниската пензија е 13.852 денари.
Бидејќи постојат и семејни пензии, каде што се наследува пензијата од починатиот, како и инвалидски, во државава има дури 22.972 корисници, или 6,8 од пензионерите со пензии до 13.192 денари!

Сепак, Николовски објаснува дека со просекот од 22.187 денари, не заостануваме зад земјите во регионот.

– Споредено со регионот, нашите пензии не се најниски, како што вообичаено се сака да се прикаже. Така, според податоците од Евростат, македонската просечна пензија е 342 евра, бугарската 226, во Албанија просекот е 131, во БиХ 237, во Србија 383, а во Црна Гора 291 евра – вели Николовски.

Тој вели дека Партијата на пензионери веќе подолго време предлага закон за минимална пензија, како и социјални пакети од социјален фонд на државата, а не од Фондот на ПИОСМ наменети за најзагрозените пензионери. Но притоа, вели Николовски, треба да се направи нивно мапирање, така што нема да се земе предвид само висината на пензијата, туку вкупните приходи, затоа што некој пензионер може да има ниска пензија, а голем имот што го изнајмува.

И универзитетската професорка Јадранка Мршиќ, која е една од креаторите на тростолбниот пензиски систем вели дека „решавањето на проблемот на малите пензии и постигнување пристојни приходи и услови за живеење на пензионерите се врши преку други мерки за социјална заштита или преку воведување уште еден – нулти столб за државна општа пензија што се исплаќа на сите граѓани, а висината ја одредува државата и ја покрива од општиот буџет“.

– Државата го дизајнира пензискиот систем на начин да обезбеди соодветни пензии и финансиска одржливост на пензискиот систем, и треба овие две цели да ги исполнува комплементарно, односно да не ја загрозува едната на сметка на другата цел. Одлуките за пензискиот систем треба да бидат конзистентни и сеопфатни, а не еднократни и за задоволување други цели. Финансиската одржливост на системот зависи од уплатите во пензискиот фонд и од износите за исплата на пензиите; ако една од страните се помести негативно, тоа ќе влијае врз другата. Приходите се зависни од состојбата на економијата, преку бројот на вработени и висина на плати, а врз трошоците влијае бројот на пензионери и висината на пензиите, па со дополнителни интервенции во системот преку неосновано зголемување на пензиите се нарушува проектираната рамнотежа на системот-изјави за „Слободен печат“, Мршиќ.

Како функционира пензискиот систем и може ли така да продолжи?

Сите вработени по 1.1.2003 година се задолжителни членови на втор пензиски столб. Од пензискиот придонес две третини оди во државниот фонд, а една третина во задолжителниот приватен фонд по избор на осигуреникот. Сегашната стапка на пензиски придонес е 18,8 проценти, но кога се конципирал двостолбниот пензиски систем, стапката на пензиски принос била 21,2 проценти. Според податоците на Евростат, Македонија е земја со најголем раст на учеството во популацијата на лица на возраст од над 65 години во периодот од 2012 до 2022 година помеѓу европските земји. Добрата вест е што се поправил соодносот меѓу осигурениците и пензионерите. Ако во 2003 година тој бил 1,3, тој според последните податоци за 2022 година достигнал 1,7 кога 572.327 вработени што плаќаат пензиско осигурување финансирале 334.816 пензионери. Лошата вест е дека овој сооднос од 1,7 вработен наспроти еден пензионер е влошување во однос на претходните години. На пример, во 2015 и во 2016 година, соодносот бил 1,9.
При вакви промени на параметрите се наметнува прашањето: Дали треба да има нова реформа на пензискиот систем.
Професорката Јадранка Мршиќ вели дека треба да се разгледа стапката на пензискиот придонес, но и да се одговори на сериозни предизвици што влијаат врз функционирањето на пензискиот систем.

– Стареењето на населението е еден од факторите што влијаат врз долгорочна финансиска одржливост на пензискиот систем, така што ги зголемува трошоците на пензискиот фонд. Од поставувањето на тростолбниот систем се случуваат забрзани промени во економијата и во општеството, што доколку не се третираат соодветно, може значително да ја нарушат стабилноста на овој систем. Голем проблем е високата стапка на имиграција со која се намалува идната расположлива работна сила што предизвикува очекуван помал прилив на придонеси во пензискиот фонд, и ова мора да се земе предвид што поскоро. Следно е непроменливото високо ниво на сивата економија, што исто така влијае негативно врз приходите на пензискиот фонд. И ниската продуктивност што директно е поврзана со висината на платата, директно ги засега приходите на фондот. Нема време да се одложува справувањето со овие закани, потребни се комплекс на иницијативи и мерки во областа на образованието, пазарот на труд, спречување на сивата економија, задржување на младата работна сила, инвестирање во инфраструктура, стимулирање на технолошкиот напредок, поттикнување на растот на малите и средни претпријатија. А треба да се земе и во сериозно разгледување зголемување на стапката на пензиски придонес, која е на пониско ниво од стапката со која се правени проекциите за тростолбниот систем и е пониска од 23,6%, колку што е просекот во европските земји – ни изјави Мршиќ.

Бројот на пензионери, пак, постојано се зголемува. Ако во мај бил 337.871, во јануари имало 765 пензионери помалку. Стареењето на населението, комбинирано со иселувањето на младото население, ја произведува катастрофалната формула за полнењето на пензиската каса.

– Намалувањето на стапките на наталитет, на фертилитет и зголемувањето на старосната граница на населението, се глобални проблеми со кои се соочуваме и ние. Нашата земја старее, а имаме сè помалку број младо население што се огледа и во намалување на бројот на учениците, како во основните, така и во средните училишта. Ова значи дека во иднина ни се намалува работоспособното население. Од друга страна имаме таканаречен „одлив на мозоци“. Тоа значи дека го губиме квалификуваното население. Тоа ќе ни создаде проблем во образованието, во здравството, во технолошкиот развој на земјата. Тоа е тренд што доведува до тоа да имаме помалку вработени и создавање помал приход, што пак директно ќе влијае врз полнењето на државната каса. Истовремено, во последниве децении просечно секоја година се иселуваат по 30.000 млади луѓе. Учество на возрасното население во вкупното население веќе е 20 проценти, со што сме земја со старо население. Ова се сериозни проблеми и големи предизвици за решавање – изјави демографскиот експерт Дончо Герасимовски.

Тој вели дека е потребна една сериозна демографска стратегија. Новата влада формира сосема ново министерство, социјална политика и демографија, што ќе треба да го спроведе Националниот план за демографија, како една од клучните заложби на победничката коалиција во последните избори и во програмата на ВМРО-ДПМНЕ.

Со овој текст, Слободен печат се приклучува на иницијативата за зголемена транспарентност на институциите што Институтот за комуникациски студии ја спроведува во соработка со медиумите во рамките на проектот „Користи факти“, кој е поддржан од Британската амбасада.