Денот на проверка на фактите, 2 април, кој во светот се одбележува веднаш по првоаприлскиот Ден на шегата, или лагата, претставува глобален повик на акција за вреднување на пренесувањето на фактите. Овој датум особено е важен во период кога земјава и светот секојдневно живеат со наплив на невистинити информации поврзани со војната во Украина, со политиката, но и со други сфери од општественото живеење. Во таа насока во нашето општество денес повеќе од кога било се јавува потребата за проверка на фактите и нивно адекватно пласирање и вреднување. Тоа е неопходно за доброто на сите, бидејќи единствено со факти и со вистини ќе се анулира штетното дејство на феноменот на лажни вести, кој носи непроценлива штета во сите сегменти од живеењето.

Ова, меѓу другото, е наведено во последниот годишен индекс за минатата година објавен неодамна за медиумска писменост на Институтот отворено општество во Софија (ОСИ), кој користи податоци од Институтот за образование (ПИСА) и Евростат. Македонија во ова истражување е оценета со 23 бода (од можни 100) и е на претпоследното, 40. место, токму во рангирањето на последниот Индекс за медиумска писменост. Во рангирањето што го подготвува Институтот, набљудувани се 41 земји. Последното, 41 место, го зазема Грузија, а пред Македонија, на 39 место, е рангирано единствено Косово (но со ист број бодови како РСМ), Босна и Херцеговина (24 бода) е на 38. место, Албанија (25 бода) на 37 место, Црна Гора (32 бода) на 35 место и Србија (35 бода) на 32 место.

Овие земји, според истражувањето, имаат најнизок потенцијален отпор да се справат со дезинформациите и со нивните ефекти, бидејќи, како што наведува документот, заостануваат во индексот на критичкиот пристап до медиумските содржини, како и во користењето на медиумските потенцијали за информативни и образовни цели.

Сепак, медиумските манипулации не се новина и тие постојат со години. Експертите од оваа област секојдневно се согласуваат дека и досега се направени клучни чекори за создавање услови за практикување на стандардите и на принципите за професионална работа на новинарите и на медиумите. Секако, има уште многу да се работи на тој план, вклучувајќи и на полето на проверката на фактите и медиумската писменост, а токму тоа е улогата на професионалното новинарство.

Печатените медиуми, преку нивните уредувачки колегиуми и својот професионален кадар, кои го практикуваат „кодексот на новинарите“ и секојдневно вршат кристализација на гласот на јавноста, на гласот на граѓаните, се храбар граѓански опсерватор на вистинските факти и коректор на јавните политики. Затоа, секоја држава има национален интерес во името на граѓаните да ги поттикне медиумите и да создаде услови токму тие да бидат силен фактор за општествен просперитет, за дијагностицирање и за анализа на појавите или проблемите и за нудење решенија во интерес на граѓаните.

Народски кажано, сè се сведува на учење техники како да се препознаат овие лажни информации од кои подоцна ќе произлезат и одредени правила како да се препознае изворот, дали тој е верификуван и потврден од два или три извора и слично. Преку овие механизми новинарите, но и публиката, сами ќе може да ги оценат вестите – дали недостига нешто во нив, дали е променета содржината или, пак, тие се невистинити во целост, тврдат експертите.

Резимето, накратко, е дека во земјава, но и во регионот борбата против лажните вести единствено може да се поттикне преку зајакнување на медиумската писменост, односно преку зголемување на способноста на граѓаните за пристап, разбирање, анализа и за критичка оцена на различни медиуми и медиумски содржини. Иако тоа е комплексен и тежок процес и не носи резултати веднаш, на долг рок тој е единствениот здрав чекор за демократијата и за слободата на говорот. Токму преку образованието и медиумската писменост се учи како да се развијат вештините за критичкото размислување, како да се препознаат манипулациите и лажните вести, но истовремено многу е важно ваквите штетни појави да се превенираат и да се санкционираат од страна на институциите.

И, сосема на крајот, ако за шнајдерите и кројачите постои изреката „трипати мери, еднаш сечи“, тогаш за веродостојноста на информациите пласирани во медиумите и на социјалните мрежи може да се примени изреката „трипати проверувај, еднаш поверувај“.