Неодамна во печатот се појави информација дека актуелното ЕСМ повторно распишува тендер за брана ХЕЦ „Чебрен“ на Црна Река, со висина од H=192 м, а тендерот го добива грчка фирма. За ова каскадно решение потрошено е многу време за истражување, средства, а ние до денес немаме валидна техничка документација. Дали некој си поставува прашање: Зошто странските инвеститори го одлагаат своето инвестирање во хидротехничките објекти во Македонија? Досега се распишани 14 тендери во период од 15 години.

Хронологија на истражувањата за Црна Река

Водостопанското и енергетското решение за сливот на Црна Река во стручната јавност за првпат се обработува во Водостопанската основа на Македонија во 1953 година. Тогаш се дефинираат три каскади ХЕЦ „Тиквеш“, ХЕЦ „Галиште“ и ХЕЦ „Чебрен“. Во периодот 1964-1969 година беше реализиран првиот објект ХЕЦ „Тиквеш“. Во периодот 1986-1990 година за потребите на енергетскиот систем на Југославија, кога електростопанството држеше монопол врз користење на водите и кога не важеа европскиот и нашиот Закон за води, се прави идеен проект за ХЕЦ „Чебрен“ со голема лачна бетонска брана со висина H=192 м надвор од димензиите предвидени во Водостопанската основа на Македонија. Извршени се комплетни геолошки истражувања за главен проект. Во тој период не е размислувано за еколошките услови на речниот водотек, а уште помалку за водата за наводнување во Пелагонија, пиење, индустрија и др. Приоритет беше дека водата треба да се употреби во енергетски цели. Во реализација на овој проект требало да учествуваат во градбата сите југословенски републики. Проектот е ревидиран и е констатирано дека е прескап предимензиониран, непрофитабилен, нереален и не е реализиран.
Во 1994 година во Македонија, сега како независна и самостојна држава, врз база на постојни проекти и студии се дефинира еден концепт за изработка на физибилити студија за интегрален проект „Вардарска долина“, во кој влегуваат притоките Треска и Црна Река. Оваа Програма за физибилити студијата изработена од група стручни лица од повеќе области, беше прифатена и промовирана од првата влада на Македонија.

За реализација на оваа програма и нејзина обработка, првa интерес пројави Франција, која одлучи од свои сопствени средства да ја финансира. Единствен услов беше да се формира македонски конзорциум, кој ќе соработува со францускиот конзорциум, во текот на реализацијата. Владата ги прифати овие услови и во 1995 година се отпочна со работа и со соработка со CNR-RONA, EDF и HYDROLAC, Франција.

Оптимизациониот модел на водниот биланс за сливот на Вардар и нејзините притоки како Црна Река, со физибилити студијата што за првпат се применува во Македонија користи три основни ограничувачки критериуми, и тоа: Законот за води на Македонија, кој соодветствува на европските норми и стандарди за користење на водите, посебно член 11 (на прво место води за пиење, наводнување, техничка вода, еколошка заштита и на петто место за енергетски потреби); Законот за енергетика, посебно во делот за еколошката заштита на водотеците и акумулациите, член 18; Минимално испуштање водни количини на границата со Грција, бидејќи Вардар е меѓународен водотек (Qmin=10% од Qsr). Котите на акумулациите, висините на браните и протоците низ турбините, произлегоа од оптимизациониот модел, а беа потврдени и со вршените симулации на сите објекти опфатени во интегралниот проект „Вардарска долина“.

На тој начин ние денес располагаме со студија изработена од реномирани европски фирми, по европски стандарди и критериуми, која ќе може да се користи при преговорите со европските партнери за Вардар како меѓународен водотек. Физибилити студијата, водостопанското и енергетско решение на Црна Река е ревидирана од пет доктори на науки и дадено е позитивно мислење. Со прифаќање на Просторниот план на Македонија од 2000 година се прифаќа и новиот закон за води на Македонија. Оттогаш сите студии и проекти што не се работени според европските закони за води и еколошки ограничувања, практично се невалидни, бидејќи и нашите закони се усогласени со европските. Тоа значи и ХЕЦ „Чебрен“ H=192 м (Голем Чебрен) отпаѓа затоа што не одговара на европските критериуми на европските закони за води и еколошките стандарди за биодиверзитет во големата акумулација на ХЕЦ „Чебрен“.

Финансирање енергетски проекти од европската ФАРЕ-програма

Подоцна во 2000 година европската организација ФАРЕ, знаејќи за резултатите од истражувањата на EDF, CNR и HYDROLAK, донира финансиски средства од 1,4 милиони евра за енергетски проекти во Македонија. Конкретно прифатена и дефинирана е Варијантата „3+1 на Црна Река“, со реални висини и протоци на браните ХЕЦ „Скочивир“ H=40m Qi=70 m3/s, ХЕЦ „Чебрен“ H=120m Qi=100 m3/s и ХЕЦ „Галиште“ H=115m Qi=110 m3/s. Насловот на македонската верзија од дописот до Брисел е, цитирам: „Оптимизација на системот на Црна Река за производство на електрична енергија (една постојна ХЕЦ „Тиквеш“ и три новопроектирани ХЕЦ „Чебрен“, ХЕЦ „Галиште“ и ХЕЦ „Скочивир“) и тендерска документација за концесија“, завршен цитат. Тоа е насловот на Проектната задача, која треба да ја изврши идниот изведувач. Во англиската верзија што се испраќа во канцеларијата во Брисел, веќе се изгубени во преводот имињата на хидроцентралите.

Така, на крај добиваме од страна на грчката човек-фирма „EXERGIJA“ стар неважечки проект од 1986-1990 година за ХЕЦ „Чебрен“ H=192 м со накалемени пумпно-акумулациски агрегати што воопшто не беа барани со проектната задача, а тој стариот идеен проект за ХЕЦ „Чебрен“ H=192 м е веќе неважечки затоа што не одговара на европските стандарди и на европскиот закон за води, за што веќе напоменавме во текстот во претходното поглавје. Сето тоа е многу убаво спакувано и преведено на англиски јазик од „EXERGIJA“ во 2003 година и предадено на тогашниот ЕЛЕМ, во форма на Идеен проект со тендер. Овој тендер ЕЛЕМ со мали незначајни технички промени го врти и го користи во 14 распишувани тендери во период од 15 години и ја замајува и македонската јавност!

Зошто тогашното раководство на Министерството за економија и раководството за развој при ЕЛЕМ заедно со „EXERGIJA“ ја прифаќаат старата и невалидна документација за ХЕЦ „Чебрен“ од 1986-1990 година, за мене останува непознато. Ова не е случајна грешка на три правни субјекти, кои се директно одговорни за спроведување на ФАРЕ-програмата.
Според мое мислење, се менува проектната задача, како би се избегнала изработка на три идејни нови проекти за ХЕЦ „Чебрен“, ХЕЦ „Галиште“ и ХЕЦ „Скочивир“ со тендерска документација што требало да ја заврши „EXERGIJA“. На тој начин ќе беше направен еден квалитативен чекор напред во документацијата. Тоа беше целта и идејата на финансиската помош на ФАРЕ-програмата. Во овој случај Македонија е најголем губитник, а ние немаме до денес валидна техничка документација, односно валиден тендер.

Прашања, дилеми, констатации

Зошто е прикриено оптимизираното и важечко техничкото решение од физибилити студијата „Вардарска долина“ за сливот на Црна Река? Се манипулира со канцеларијата на ФАРЕ во Брисел. До ден-денешен се манипулира со македонската јавност, која не може да си објасни зошто пропаѓаат 14 тендери за 15 години. Се манипулира со МАНУ, која оваа невалидна документација сервирана од ЕЛЕМ ја внесла во својата стратегија за енергетски развој од јуни 2009 година. Се манипулира, за жал, и со сите влади на Македонија од 2002 година до денес. Со невалидна техничка документација пропаѓаат 14 тендери, странските инвеститори 15 години се пријавуваат, па се откажуваат од реализација на енергетски објекти во Македонија. Катастрофални се резултатите од студијата од институтот од Нова Горица за климатските промени по нарачка на Статкрафт – Норвешка. За тендерот во 2006 година, кој вели дека во Пелагонискиот регион ќе се намалат врнежите за 35%, а потребите од вода ќе се зголемат за 50% до 2050 година.

Во услови на веќе распишан тендер и избран понудувач од страна на ЕСМ, односно комисијата за изработка на тендерот, предлагам тој да се стопира, затоа што ХЕЦ „Чебрен“ H=192 м е тројански коњ уфрлен во водостопанскиот систем на Македонија, кој ќе прави несогледливи последици во преговорите за распределба на водите помеѓу Грција и Македонија, бидејќи ја руши комплетната оптимизација на проектот, со која се докажуваат висините на браните и протоците што се предвидуваат. Под итно да се препорача на ЕСМ формирање тим за да се обноват и да продолжат работите на физибилити студијата „Вардарска долина“.

(Авторот е инженер, проект-менаџер во периодот на реализација на физибилити студијата „Вардарска долина“)