Воведувањето на новите увозни тарифи од страна на САД, кои директно или индиректно ги засегаат и македонските производи, претставува уште еден економски предизвик за државите со мали, но отворени економии каква што е и нашата. Во услови кога глобалната трговија е сè пофрагментирана, а протекционизмот повторно зазема значајна улога во економските политики на големите сили, Македонија е исправена пред прашањето: Што понатаму?

Иако директната изложеност на македонската економија кон американскиот пазар е статистички мала, а САД не се вбројуваат меѓу првите трговски партнери на земјава, сепак, ефектите од воведените тарифи можат да бидат интензивно посредувани преку Европската Унија, која претставува наш најголем трговски партнер. Многу македонски компании, особено во делот на автомобилската индустрија, металургијата и производството на текстил, се дел од пошироки европски извозни синџири што ги вклучуваат и американските пазари како крајна дестинација. Со тоа, секоја промена во трговскиот однос ЕУ–САД, вклучително и новите тарифи, се прелева врз нас преку намалени нарачки, раст на трошоците за увозни компоненти или пад на инвестициите во синџирите на снабдување.

Дополнително, Македонија како мала, отворена економија е високочувствителна на надворешни шокови, особено кога тие доаѓаат од водечките економски сили. Глобалните вредносни синџири во кои земјава се обидува да се интегрира не се само можност за економски раст, туку и потенцијален канал за пренос на нестабилност. Протекционистичките политики на САД, па дури и нивниот сигнален ефект кон други економии, можат да предизвикаат намалување на глобалната побарувачка, раст на транспортните и производните трошоци, како и зголемена неизвесност кај инвеститорите. Во таков контекст, од витално значење е Македонија да развие дигитална и логистичка резилиентност, со цел да го ублажи влијанието на ваквите надворешни промени и да ја засили својата конкурентност на алтернативни пазари.

Последиците од новите глобални трговски бариери, како и реакцијата на Македонија кон нив, ги истакнаа постојните системски слабости на нашата економија, кои често се игнорираат во периоди на стабилност. Најпрво, слабата продуктивност во домашниот приватен сектор, проследена со ниска додадена вредност во извозните производи, ја прави нашата економија исклучително ранлива и неконкурентна на глобалниот пазар. Извозот доминира со суровини, полупроизводи и нискообработени добра, што не остава простор за стабилен економски раст. Дополнително, долготрајната зависност од субвенционирани странски директни инвестиции (СДИ), кои честопати се ориентирани кон евтина работна сила, го ограничи капацитетот за технолошки напредок и создавање на домашна индустриска база.

Економската дипломатија, иако формално постои, сè уште нема развиен институционален капацитет да преговара, иницира и одржува трговски односи што одговараат на националниот интерес. На сето тоа се надоврзува и недоволно артикулирана индустриска политика, која во најголем дел се сведува на краткорочни мерки без стратегиска визија. Во ваков контекст, импровизацијата како доминантна методологија на економско планирање претставува сериозна закана, особено во свет каде што флуктуациите и непредвидливоста се веќе структурен дел од глобалната економија.

Во актуелниот глобален економски контекст, каде што геополитиката сè повеќе го диктира трговскиот проток, станува јасно дека Македонија мора да прејде од модел на зависност кон модел на стратешка автономија. Ревидирањето на економскиот пристап не е повеќе прашање на избор, туку нужност за одржлив развој. Потребна е диференцирана структура на раст заснована врз диверзификација на пазарите, не само географски туку и секторски. Регионалниот пазар (Западен Балкан), но и пазарите во Азија и Африка, нудат неискористен потенцијал за македонските производи и услуги, особено ако се обезбедат соодветни трговски рамки и поддршка за извозна логистика. Вклучувањето во алтернативни економски заедници како ЕФТА, како и зајакнувањето на присуството во ЦЕФТА, може да ја намали нашата еднострана ориентација кон ЕУ и да обезбеди поголема геоекономска отпорност.

Истовремено, домашната економија треба да се ориентира кон стратегиска индустријализација. Секторите како агро-прехранбената индустрија, фармацијата и информатичко-комуникациските технологии имаат висок потенцијал за создавање додадена вредност, стабилни работни места и регионална конкурентност. За таа цел, неопходно е државата да игра активна развојна улога преку поддршка на иновации, субвенции насочени кон технолошка трансформација, и фискални олеснувања за компаниите што инвестираат во истражување и развој. Понатаму, економската дипломатија мора да биде надградена со професионализирана структура и јасно дефинирани цели: создавање нови билатерални договори, отстранување на трговски бариери и привлекување на стратешки инвестиции. Сето ова е предуслов за градење економија што е технолошки конкурентна, отпорна на глобални шокови и ориентирана кон долгорочна одржливост.

Од друга страна, секоја економска криза, колку и да е предизвикувачка, носи потенцијал за длабока трансформација – доколку се препознае навреме и се искористи со визија. Воведувањето тарифи од страна на САД, иако на прв поглед се чини како надворешен и неповолен развој, треба да послужи како аларм за институциите, стопанството и академската заедница дека е време за реструктурирање на моделот на економски раст. Во 21 век, државата не може да си дозволи да остане пасивен набљудувач на глобалните промени. Наместо тоа, мора да се позиционира како стратешки архитект на развојот, преку креирање на кохерентни економски политики, долгорочни инвестиции во човечки капитал и создавање на институционални механизми што ќе обезбедат предвидливост и доверба кај инвеститорите.

Клучната реформа што се наметнува е пренасочување од консумеристички и увозно-зависен модел кон продуктивна економија, заснована на индустриски капацитети, иновации и дигитална економија. Македонија мора да се откаже од практиката на реактивни политики, кои се имплементираат под притисок на кризи, и да премине кон проактивен модел на економско управување. Тоа подразбира предвремено препознавање на глобалните трендови, инвестирање во развој на домашна експертиза, како и јасно поставување на приоритети во економската агенда. Наместо да се потпираме на вештачки стимулирани стапки на раст, често базирани на јавна потрошувачка или задолжување, потребно е да се премине кон одржлив развој базиран на квалитет, иновација и извозна конкурентност. Само така Македонија може да го избегне циклусот на кризи и ад хок мерки, и да изгради економија што ќе биде подготвена да се справи со глобалните предизвици.

Тарифите од САД се само симптом, не причината – и токму затоа нивната појава треба да се разбере како дел од пошироката глобална економска фрагментација, која бара зрел, стратешки и визионерски одговор. Македонија мора да престане да функционира во режим на континуирана адаптација на туѓи кризи и конечно да почне да гради свој суверен економски наратив. Тоа значи напуштање на ад хок политиките и премин кон долгорочна економска стратегија, поткрепена со институционална зрелост, научна експертиза и политичка волја која не се плаши од структурни реформи.

Ако сакаме да бидеме држава што влијае, а не само што реагира, тогаш ова е моментот да инвестираме во капацитетот да предвидуваме, планираме и дејствуваме, наместо повторно да се будиме дури кога ќе биде доцна.

(Авторот е економски аналитичар)

ЈАЗИКОТ НА КОЈ СЕ НАПИШАНИ, КАКО И СТАВОВИТЕ ИЗНЕСЕНИ ВО КОЛУМНИТЕ, НЕ СЕ СЕКОГАШ ОДРАЗ НА УРЕДУВАЧКАТА ПОЛИТИКА НА „СЛОБОДЕН ПЕЧАТ“