„Гардијан“ објави репортажа за Македонија во која го опишува меѓуетничкиот соживот, навиките на граѓаните во Скопје, Тетово и Охрид, како и проектите кои се најавени за наредниот период и суптилно за политичките предизвици со кои се соочува државава.

Авторката Фиона Сампсон го раскажува своето патување низ Северна Македонија, каде што пристигнува од Белград. Таа се обидела до Скопје да дојде со воз од Белград но „во 2024 година ниту еден меѓународен воз не сообраќа на југ кон Србија, ниту пак кон Северна Македонија“.

„Следната година ветува дека ќе биде поинаква. Новата брза железничка врска меѓу Будимпешта и Белград ќе го намали шестчасовното патување што штотуку го направивме со автобус на три и пол часа. Но, со воз траеше цел ден. На крајот, ќе бидат обновени и побрзите железнички врски до Скопје и Солун. Сепак, не сакам да чекам толку долго. Изговорот за нашето патување во Скопје, главниот град на Северна Македонија, е кластер на промоција на книги. Но, вистинската причина што продолжуваме да се враќаме во оваа мала земја, приближно со големина на Словенија, е тоа што таа е убава и разновидна како нејзиниот попознат братучед. Управлива во обем, но преполна со историја и природа, Северна Македонија е совршен вовед во недоволно истражениот Западен Балкан“.

Автобусот на релација Белград-Скопје поминува шест часа покрај рамнините со пченка, штрковите на телеграфските столбови и полуизградените вили со црвени цигли каде низи пиперки се сушат на балконите. Недостатоците на копнените патувања се очигледни. Но, неговите предности не се само еколошки. Принудени да забавиме, од прва рака сведочиме како културите се менуваат поединечно, а не нужно на границите. Споделуваме со непознатите „сливовица“ – овошен алкохол – и ронлив домашен бурек полнет со бело планинско сирење, мелено месо или јаболко и паѓаме во изненадувачки разговори.

Така што нашето доаѓање во Скопје е „налет на збогување“. Вратата на автобусот се отвора на топол, јужен мрак со мирис на бензин и прашина, кора од портокал и цигари. И по 21 часот, температурата оваа септемвриска вечер е сè уште околу 20. Турбо-фолк музика ечи од такси. Преку реката, повикот на муезинот за Иша молитва се издигнува над покривите, привлекувајќи го нашиот поглед кон осветлената силуета на тврдината Кале на нејзиниот карпест брег.

Популарниот поглед е лесно забележлив бидејќи земјотресот во 1963 година уништи 80% од овој интимен град, заштитен со планини. Како резултат на тоа, нискокатното Скопје може да се пофали со мешавина на архитектонски стилови – од југендстил (германската верзија на арт нуво) излози до екстравагантни експерименти од комунистичката ера во бетон, како што е Централната пошта – што го прави шетањето низ националото минато задоволство. Надвор од автобуската станица се затемнети улици со дрвја, преполни со тераси од кафулињата – како онаа што ние ја бараме веднаш. Под липите го пиеме локалното светло Скопско пиво и ги јадеме зачадените, слатки ќебапчиња, зачинетите излупени колбаси на скара, кои се регионална храна.

Престојуваме во хотелот „Стоун бриџ“ (Stone Bridge), мојот омилен, бидејќи, како што сугерира името, тој е веднаш до Римскиот камен мост, знаменитост во центарот на градот. Вардар, најдолгата река во земјата, се влева во Егејското Море во Солун; овде, неговиот канал обложен со цемент има нешто како строгост на канал. Но, блискиот Мост на уметноста е романтично обложен со статуи на македонски уметнички светии – мора да се признае дека донекаде изведбата е кич. Зад нив, статуа висока осум ката доминира на централниот плоштад „Македонија“. Воинот на коњ е костимиран како Александар Македонски, но херојот роден пред 2.400 години во грчка Македонија, останува проблематичен во грчко-македонската реалполитика.

Преку Мостот на уметноста се наоѓа Археолошкиот музеј. Во неговата колекција се вклучени и моите омилени праисториски заветни фигури и златни келтски погребни маски, потсетници на оригиналната дивина на европскиот континент. Македонската филхармонија и кластерот Македонска опера и балет се затвораат зад, уметничкиот, модерен плоштад „Мајка Тереза“. Името потсетува дека оваа најпозната Албанка, припадник на католичката вера е всушност родена во Скопје. Овде, на Балканот, таквите преклопени национални идентитети и територии се постојано во игра. Меѓу околу два милиони Македонци, православните христијански Словени се побројни од муслиманските Албанци речиси два спрема еден; има и турско, ромско и српско малцинство.

Нивниот соживот останува неверојатно достигнување, со оглед на соседите на Северна Македонија: Бугарија, Грција, Албанија, Косово и Србија. Симболизиран е со скопскиот Камен мост, кој ги поврзува „смарт- рестораните“ на плоштадот Македонија со кафулињата и бутиците на старата турска чаршија. На левиот брег на градот, убавите ленти на квартот се светли со обоени тенди и полни со купувачи и улични продавачи. Ова е место за пребарување на винтиџ љубопитници и рачна изработка: традиционална керамика и текстил, вклучително и светло ткаени килими, дрво, сребрени работи и икони. Неколку уметници имаат ателјеа овде, на повидок од Музејот на современа уметност на ридот Кале. Тоа е исто така местото каде што се концентрирани џамиите во градот, вклучително и Мустафа-пашинаТа џамија од 15 век. Секогаш гледам во мирниот, лачен двор на караван-сарајот од отоманската ера, Куршумли Ан.

Градот е бучен по отскокнувањето од пандемијата. Се фаќаме со пријателите за безброј кафиња: никогаш овде не се нарекуваат турски. Годишниот фестивал „Про-за“, во режија на писателот Александар Прокопиев, е во полн ек во Даут-пашиниот амам, бањата од 15 век, која сега е сместена во Националната галерија. Културниот претприемач Сашо Огненовски е домаќин на настани во постојано кул Младинскиот културен центар. Јадеме јагне на скара со мирис на рузмарин и го пиеме култното „Т’га за југ“, суво, црвено вино именувано по најпознатата поема во земјата.

По неколку дена се качувам во автобус за Тетово, помалку од 30 милји на запад и „главниот град“ на албанската заедница. Го посетувам Шаип Емерлаху, кој помогна да се основаат многу културни институции на албански јазик: универзитет, телевизиска станица, фестивали. Го пиеме кафето во удобниот, модерен хотел Лирак, со поглед на градината обложена со дрвја на градскиот културен центар, пред да се прошетаме зад аголот до Шарената џамија, чиј нежен „trompe l’oeil“ ме тера да мислам на англиски селски куќи од 18 век. Подоцна, во ограденото Арабати Баба теке на бекташиската заедница од 16 век, Шаип Баба нè поканува на лимонада и локум (турско слатко), пред да каже серија шеги што ги оставаат двајцата мажи да се нишаат од смеење. Во бекташкиот суфизам, ми вели Шаип, смеата – како поезијата, танцот, па дури и виното – се сметаат за духовно добро.

Тоа е радосен идеал што го носам со мене следното утро во автобусот од Скопје низ драматичните, пошумени планини што го опкружуваат националниот парк Маврово, одлична област за пешачење. Листопадните шуми се живи со диви животни: орли, мечки, волци, па дури и европски рис. Но, денес се упатувам 100 милји јужно кон Охрид, и едно од најстарите езера во светот.

До пристигнувањето во Охрид, од терасите покрај водата се издигнува ручек со арома на охридска пастрмка, езерски деликатес. Модерни хотели се наредени покрај шеталиштето и пристаништето. Се упатувам во стариот дел на градот, по калдрманите патеки кои се закривуваат меѓу полудрвени отомански куќи, покрај римскиот амфитеатар, до сончевиот рид на Плаошник, каде што гуштери минуваат по песочните патеки. Овде како печат од националната историја се остатоците од замокот Самуил, главниот град на првата бугарска империја – византиска базилика, руинирана крстилница со неверојатни мозаици од петтиот или шестиот век кои се вртат со птици и ѕверови и, додека се спуштам, иконската црква „Свети Јован“ кај Канео, нејзините чемпреси и куполата од тули од 13 век се нависнува над сјајното езеро.

Се вратив дома три дена и 1.500 милји подоцна и овој поглед го паметам. Сини планини, сончев албански брег на запад. Возење со брод, манастирот посветен на Свети Наум, кој со свети Климент ја развил кирилицата овде во Охрид. И долу кај трските во водата, водни змии со кои сум пливала лето по лето. Т’га за југ, навистина. Се гледаме следната година.