Објавата за нов стратешки договор помеѓу Република Северна Македонија и Обединетото Кралство, проценет на околу 6 милијарди евра, привлече значително внимание од економската и пошироката јавност. Владата го претстави како пресвртница во економското позиционирање на земјата, најавувајќи голем развоен потенцијал. Сепак, дел од експертската јавност и економските аналитичари предупредуваат на сериозни фискални ризици поврзани со обемното задолжување, како и на прашањата околу ефективноста на реализацијата и распределбата на средствата.

Во контекст на новиот договор помеѓу Северна Македонија и Обединетото Кралство, особено важно е да се анализира природата на предвиденото финансирање. Иако Владата го претставува договорот преку термини како „стратешка економска поддршка“ и „инфраструктурен пакет“, сè уште нема јасна институционална формализација за тоа дали станува збор за суверен заем со поволни услови, за странска директна инвестиција преку британски компании и фондови, или за модел на јавно-приватно партнерство во кој дел од ризикот го презема приватниот сектор. Според достапните индикации, се работи за хибридна структура: околу 60% од средствата се планирани како заем преку државни гаранции, додека 40% се наменети за инвестиции преку технолошки и индустриски конзорциуми од Обединетото Кралство.

Овој хибриден пристап може да биде продуктивен ако е соодветно структуриран, бидејќи овозможува мултипликативен ефект преку приватна активност, трансфер на знаење и индустриска модернизација. Сепак, ризиците се значајни: доколку заемската компонента преовладува без јасна временска рамка за поврат и без економска активност што би ја амортизирала, постои реална опасност од дестабилизација на јавните финансии и зголемен фискален притисок. Со оглед на тоа што реализацијата на капиталните инвестиции во Северна Македонија ретко надминува 70% од планираното, се поставува суштинско прашање дали институциите располагаат со административен капацитет, техничка подготвеност и стратегиска визија за да управуваат со ваков обемен и комплексен механизам?

Иако инфраструктурата претставува еден од највидливите и неопходни аспекти на јавната инвестициона политика, нејзината економска ефикасност во голема мера зависи од начинот на кој е интегрирана со другите сектори во економијата. Договорот со Обединетото Кралство предвидува значајни вложувања во патна и железничка инфраструктура, енергетски капацитети базирани на обновливи извори, како и модернизација на системот за пренос на електрична енергија. Дополнително, најавена е изградба на индустриски капацитети во партнерство со странски компании. Овие иницијативи се суштински предуслов за подобрување на економската поврзаност и енергетската самостојност, но не се доволни за структурен развоен пресврт доколку не се проследени со вложувања во човечки капитал, технолошка трансформација и иновациски екосистем.

Без локални производствени капацитети и соодветен технолошки know-how, ваквите инвестиции ризикуваат да останат потрошувачки, наместо да генерираат долгорочна додадена вредност. Истото важи и за градењето на нови енергетски капацитети, кои без поддршка за домашна индустриска база ќе имаат ограничен импакт врз вработеноста и извозот.

Затоа е позитивно што договорот содржи најави за фондови за поддршка на мали и средни претпријатија, развој на бизнис-зони со учество на британски компании, како и технолошка соработка во доменот на индустриска автоматизација и дигитализација. Сепак, недостигаат конкретни детали за институционалната рамка, спроведувањето и мониторингот на овие мерки – прашања кои се клучни за нивната долгорочна ефективност и инклузивност.

Јавниот долг на Република Северна Македонија бележи стабилен пораст во последната деценија, надминувајќи 68% од бруто домашниот производ, што ја става државата во зона на фискална ранливост според Маастрихтските критериуми на Европската Унија, кои препорачуваат горна граница од 60%. Во тој контекст, најавениот заем како дел од договорот со Обединетото Кралство, од кој приближно 60% или околу 3,6 милијарди евра се сметаат за заемски компоненти, претставува значајно дополнително задолжување. Симулациите покажуваат дека вакво зголемување би го подигнало вкупниот јавен долг на околу 13,8 милијарди евра, со што соодносот долг/БДП би достигнал приближно 92% ниво што сериозно ја зголемува ранливоста на економијата на надворешни шокови како каматни стапки, девалвации или глобални рецесии.

Во такви услови, фискалната одржливост зависи од три клучни фактори: прво, дали се задржува ниската каматна тежина преку поволни услови за отплата; второ, дали заемските средства се инвестираат во продуктивни проекти што генерираат економска активност и приход; и трето, дали економијата ќе може да остварува раст од над 5% годишно, што е минимумот потребен за амортизација на годишните отплати (приближно 300 милиони евра). Во спротивно, државата ризикува да влезе во должничка спирала, каде секое ново задолжување станува услов за сервисирање на претходното. Затоа, потребна е строга капитална дисциплина и систем за мониторинг на инвестициите, кој ќе обезбеди секое потрошено евро да придонесува за раст на БДП, а не за краткорочен политички ефект.

Историските трендови укажуваат дека македонската економија во последната деценија се движи со просечен реален раст од 2,5% до 3,2%, што е недоволно за да се амортизира потенцијалното зголемување на јавниот долг од 3 до 4 милијарди евра. Според процените на меѓународните финансиски институции, за да се задржи фискалната стабилност и да се избегне влошување на соодносот јавен долг/БДП, државата би морала да остварува реален раст од најмалку 5% годишно во наредните пет до седум години. Овој амбициозен, но неопходен раст не е остварлив со моменталната структура на економијата која се потпира на увозно ориентирана трговија, ограничена индустриска база, низок степен на домашни иновации и постојана емиграција на млади и квалификувани кадри.

За да се постигне и одржи бараниот економски раст, потребен е сеопфатен и интегриран пристап кон структурни реформи. Клучните компоненти вклучуваат: развој на функционален иновациски екосистем што ќе поддржува стартапи и трансфер на технологии; формулирање на реални индустриски политики насочени кон сектори со висока додадена вредност; реформа на образовниот систем со фокус на пазарно релевантни вештини; дигитализација и администрација која овозможува брза реализација на капитални проекти; инклузија на ранливи групи на пазарот на трудот; и експортна стратегија што го интегрира македонскиот производствен капацитет во глобалните синџири. Договорот со Обединетото Кралство може да биде важен катализатор за овие процеси но само ако се вгради во поширок, долгорочен реформски пакет. Инаку, ризикуваме значајни средства да бидат потрошени без видлив раст и без структурна промена во економијата.

Договорот помеѓу Република Северна Македонија и Обединетото Кралство, со својата вредност и стратешко значење, претставува најголемиот билатерален економски аранжман во поновата историја на државата. Тој нуди потенцијал да биде катализатор за индустриска трансформација, технолошки напредок и задржување на човечкиот капитал но само доколку средствата се насочат кон продуктивни сектори со висока додадена вредност. Во спротивно, ако заемските компоненти преовладуваат без системска повратна вредност, постои ризик од долгорочен фискален товар и изгубена развојна можност. Повеќе од финансиски инструмент, овој договор претставува прашање на економска филозофија: дали ќе избереме раст заснован на знаење, продуктивност и иновации, или ќе останеме заробени во моделот на инфраструктура без системска трансформација? Затоа се препорачува итна објава на целосната структура на договорот, вклучување на експертската јавност во неговото спроведување, формирање посебен фонд за иновации и дигитализација, транспарентност на проектите преку јавна платформа, и приоритет на извозни и локално вредносни капацитети наместо увозно зависни решенија.

Доколку новиот договор стане алатка за паметен раст, Северна Македонија може да ја искористи оваа прилика како генератор на стабилност и развој. Но, ако се претвори во политички инструмент без резултати тогаш не сме добиле 6 милијарди, туку сме изгубиле уште една деценија.

(Авторот е економски аналитичар)

ЈАЗИКОТ НА КОЈ СЕ НАПИШАНИ, КАКО И СТАВОВИТЕ ИЗНЕСЕНИ ВО КОЛУМНИТЕ, НЕ СЕ СЕКОГАШ ОДРАЗ НА УРЕДУВАЧКАТА ПОЛИТИКА НА „СЛОБОДЕН ПЕЧАТ“