Меѓу луѓето што го доживеале, и преживеале, скопскиот земјотрес во 1963 година е и драматургот, писател и колумнист Братислав Димитров, кој своите сеќавања на некогашното Скопје ги врамува во прозни слики натопени со силни емоции.

Пишувањето е основната професија на Братислав Димитров. Иако во својот живот се занимавал со повеќе професии, сепак најдоследен останал на пишувањето. Книжевното азно што го создал содржи драмски текстови, сценарија за шоу-програми, музички спотови и телевизиски драми и серии.

Во посебна папка се сместени неговите книги со колумни, кои во различни весници почнал да ги објавува уште во 1969 година. Со специфичен филозофско-маалски речник во колумните се раскажани приказните за мноштво ликови од скопскиот асфалт. Некои од тие ликови веќе се дел од митологијата на градот, но тоа што фасцинира во колумните се нивните приказни преплетени со маалски мудрости, луцидни детали и наталожени емоции.

По читањето на расказот „Симни го малку небото за да се качам“, солзи навираат во очите. Во тој расказ опишуваш моменти непосредно пред и по скопскиот земјотрес во 1963 година. Иако поминаа 61 година од тие моменти, какви чувства ти носат сеќавањата на земјотресот?

– Имав единаесет години, мали сипаници, пругасти пижами од порхет и кутре Мурџо, кое цела ноќ лаеше и завиваше сѐ до кобните 5:17 минути. Чувствата се мешаат како во ноќен кошмар. Страв. Тага. Неизвесност. Срцата ни чукаа како на зајачиња во време на слободен лов. Имавме панична желба за цврста и топла прегратка. Спиевме под отворено небо и оџагорени гледавме како дијамантски ѕвезди се гаснат паѓајќи во најцрниот бескрај… Нашите баби и дедовци шепотеа дека тоа се душите на загинатите, крстејќи се безброј пати кон тиркизното индиго над нашите глави.

Во тоа време немаше ни обични телефони и затоа трчавме од куќа до куќа за да ги провериме нашите комшии, пријатели и роднини. Земјата постојано се тресеше под нашите несигурни нозе, а на Радио Скопје без прекин слушавме имиња на мртви и ранети, телеграми на сочувство од целиот свет и…

Мислам дека на 26 јули 1963 година, остаревме барем неколку години повеќе отколку што дозволуваат законите на мајката природа.

Историјата на градот Скопје дефинитивно и на сите нивоа е поделена на живот пред и по земјотресот. Освен физичкото опустошување, што се смени во духовната вертикала на градот?

– После дојде Кензо Танге и ништо не беше како порано. Да го викнаа Пабло Пикасо или Салвадор Дали, подобро ќе поминевме. Барем ќе беше забавно. Како може „бетонски брутализам“ да биде нешто позитивно!? И бетон и брутализам се катастрофи, поединечно, а особено заедно! Кензо Танге бил најдобар архитект во светот? Добро. Во светот има држави каде што печено куче е врвен специјалитет. Ако испечете куче во САД или во ЕУ, ќе заглавите на робија! Тажна е судбината на малите народи. Постојано талкаат помеѓу два екстрема. Или некритички прифаќаат сѐ што е од светот или ништо не прифаќаат од тој ист свет.

Секоја уметничка и градежна дејност мора да го одрази духот на времето. Колку време тој Кензо, па и Танге, седел во Македонија за убаво да ја запознае и дури после да црта бетони и згради? Тука постојано ни се случува иста катастрофа. Едни проектираат, други градат, а трети се населуваат. Единствената врска помеѓу трите страни се само парите! Најсвеж пример се шарените „револуционери“ кои се бореа против бетонизација на Скопје. На главните критичари и водачи им дадоа да учествуваат во проектирање на некои од неколкуте стокатници во срцето на градот и ги снема како никогаш да не постоеле! Наместо „Трговскиот центар“ сега си ги гушкаат парите!

Затоа нема духовна вертикала. А и хоризонталата е нејасна за нас обичните смртници.

Со текот на времето Скопје стана синоним за Феникс, а некои од ликовите во твоите раскази/есеи имаат митски димензии. Дали сите тие биле вистински личности?

– Вистински личности се само тие на кои им веруваме. Така е во литературата, така е и во животот. Некој убаво рекол дека реализмот е фалсификат на стварноста. За мене е вистина само креативниот спој на фантазијата и реалните факти од животот. Моите ликови и приказни се обични и нѐ потсетуваат на нашата одамна загубена едноставност, која е првиот чекор кон добрината. Да бидеш добар човек е најголемиот успех во животот. Сѐ друго е само суета, нарцисоидност, фрустрација, лага и ментална анестезија. Затоа се давиме во кич, шунд и простотилак. Тоа се првите, но најсигурни чекори кон фашизам и сите видови војни.

Моите ликови и приказни се обид да се потсетиме на одамна заборавената етичка и естетска азбука.

Во расказите спомнуваш и некои митски места што денес навистина не постојат (како „Кермес“ и сл.). Како го чувствуваш нивното отсуство од мапата на Скопје?

– Никој и ништо не чувствува. Личната и колективната меморија „ја прогласувам за умрено“. Без континуитет во животот и уметноста, нема здраво општество. „Кермес“ е приказна што не може да ја сфати Франц Кафка заедно со Ежен Јонеско и неколку елитни бајачки од Кучково. Прекрасната кафеана „Езерце“ во паркот има едвај 100 квадрати, но еве веќе 100 години никој не ја реновира! „Универзалната“ сала е уште потежок случај. Нејзе кој стигне ја реновира! Последното „реновирање“ беше најефикасно и најбрзо! Сарај, езерото Треска, кратери среде улиците во центарот на Скопје… Да редам уште? Немам нерви. Нашата лична и колективна деструктивност и автодеструктивност не можат да ја издржат многу побогати и поголеми градови. Сѐ што имаме, дедо Господ нѐ чести. Ако продолжиме вака, еден ден нема да заслужиме да имаме ни ливада, а камоли држава! Да не претерувам малку? Ќе бев пресреќен да претерував многу.

Во многу држави, обични кафеани имаат сочувано подолга традиција отколку кај нас вредни културно-историски споменици.

Скопје е преполно со историја. Кога, во суштина одлучи да ги запишуваш сите тие лични истории на Скопје, и зошто?

– Ништо јас не одлучувам. Пишувањето е внатрешен императив. Естетска игра и упад во непознатото. Кога го прашале Семјуел Бекет зошто пишува, тој едноставно одговорил: „Пишувам затоа што не знам ништо друго да работам“. Го позајмувам овој искрен одговор со една моја мала додавка: Пишувам затоа што сѐ уште успевам да се изненадам од самиот себе! Не секогаш пријатно, но сепак, успевам да се изненадам. Сум патувал, сум живеел и сум работел во многу градови во светот, но секогаш сум се враќал во Скопје со истата возбуда, трепет и бескрајна љубов.

Џемс Џојс пишувал за само една улица во Даблин, но го сметаат за еден од најголемите писатели, заедно со Ф.М. Достоевски и Франц Кафка. Дали се споредувам со нив? Еднаш пробав, ама веднаш се откажав. Домашната литература е како домашна храна, со сета почит кон пекиншката патка со портокал, шербет и што било.

Според тебе, која е разликата помеѓу старото, новото и сегашното Скопје?

– Првата разлика е голема. Во старото Скопје бев млад, а во новото сум стар! Во старото Скопје беше социјализам со комунистичка идеологија. Во новото Скопје дојде капиталистичкиот либерализам со корпорациска и воена идеологија. Така дојдов до моето животно и професионално мото кое гласи: Како го замразив социјализмот, а никогаш не го засакав капитализмот.

Јас да се прашувам и да одлучувам, ќе го забранам зборот „разлика“. Ние постојано и насекаде се разликуваме, па дури и таму каде што сме наполно исти! Ќе ја забранам и „математичката“ операција делење, затоа што не постои веќе ништо што не сме поделиле! Овој фатален феномен најдобро го објаснил големиот Горан Стефановски уште пред многу години.

Единствено што е битно е да разликуваме дали старото е вино или патика. И дали новото е симит погача или икона. Да не барам многу? Барам.

Некогаш сакаше да бидеш градоначалник на Скопје. Дали уште те држи таа желба, но сега ќе треба да управуваш со тоа што остана од Скопје?

– Јас сакав да бидам градоначалник на Скопје, но една ситница ми ги расипа плановите. Гласачите не сакаа! Јас добив 1.973 гласа, а победникот (уште во првиот круг!) доби над 120.000 гласа! Мојата идеја беше да создадам град во кој ќе може да се летува. Преку ден седите во Сарај, Матка, кривината на Треска… а само навечер си доаѓате дома за спиење. Планирав по течението на реката Вардар да поставам прочистувачи на водата и повторно да ги вратам плажите, познати во минатото како Руска плажа, Градска плажа и др.

Една од најпрофитабилните фирми во светот е „Лас Вегас“, изградена среде пустина! Скопје има идеални можности за урбана креација, но водачите на градот, нивните идеи и полемики редовно заглавуваат на ниво на улични шахти! Секој град (како во театар) треба да има уметнички и економски директор. Првиот е задолжен за убавината на градот во сите форми. Другиот е задолжен умно да раководи со парите, да бара спонзори дома, но и фондови од ЕУ, за еколошки, културни и уметнички проекти.

Успеваш ли да пронајдеш некаква „митологија“ во „најновото“ Скопје?

– Јас не сакам митови и митологии, но знам дека се важни и неопходни за секоја држава. Државите се создаваат (и одржуваат) со класични, старомодни и конзервативни методи, а се уриваат со модерни! Јас сум против модерното секогаш кога се заборава на традиционалното. И обратно. Јас сум за некои работи десничар, а за некои левичар, затоа што светот никогаш не е црно-бел.

Не одобрувам сѐ што е направено во новото Скопје. Но не ја сакам ниту онаа некрофилска естетика на спомениците во старото Скопје. Соцреализмот пропадна заедно со друштвеното уредување во сите негови форми. За мене мерката е мерило на нештата. Не мерка „на прва топка“, затоа што тоа е површност. Туку мерка извлечена познавајќи ги сите екстреми. Јас сум за природна и редовна смена. Секоја генерација има право на своја естетика, животен стил и иднина. Јас на светот гледам „холограмски“. Сѐ е чиста енергија и сѐ е поврзано со сѐ.

Колку си задоволен од личната драматургија на животот, иако и формално целиот живот работеше како драматург?

– За приватниот живот никогаш не зборувам, затоа што е приватен. И затоа што живееме во перверзни општества. Приватното стана јавно, а јавното стана приватно и покрај многубројните тендери! Секој треба да е драматург на сопствениот живот, без разлика на надворешните услови. Има многу работи во нашите животи што не зависат од ниту една влада или која било институција. Покрај убавите и среќни, сум имал тажни и тешки драматични моменти. Јас сум филозоф од зорт. Ако паднам стопати, станувам дупло повеќе. Последното чкорче во кибритот го палам како кибритот да е полн. И ден-денес, за мене се светост, терминот и дадениот збор. За среќа, имам голема среќа. Мене никогаш не ми е здодевно.

И во мојата професија е така. Една колумна или драма може да биде секаква, но никогаш не смее да биде здодевна. На светот му е доволно здодевно и без мене.

Новите времиња донесоа нови стилови на изразување. Модерната стана постмодерна, па постпостмодерна… Твојот стил е посебен и уникатен. Како човек да го пронајде, изгради и негува сопствениот стил на израз?

– Еднаш некој ме праша каде наоѓам инспирација. Одговорив: Не знам, а и да знам не ти кажувам! Дали ја кријам тајната на „рецептот?“ Не. Одамна е кажано: „Човекот е стил“. Пред неколку децении имав задоволство да се дружам цела недела во Дубровник со Данило Киш, прекрасна личност и еден од неколкуте најдобри писатели на дваесеттиот век. Тој во еден разговор ми рече: „Јас секој мој роман го пишувам во просек од три до пет години. И јас најдобро знам што сум направил!“

Од оваа временска дистанца и јас имам некаков увид во мојата работа. Јас најмногу ја сакам музиката. И да имав малку дарба ќе бев музичар. Музиката е најсовршената уметност. Во неа содржината и формата се во најдобар склад. Музиката има универзален јазик, колку и да е локална. Јас имам колекција од илјадници лонгплејки од најразлични стилови. Музиката (покрај читањето книги) најзаслужна е за мојот стил до кого дојдов сосема спонтано. Немав никаков концепт, план, идеја и др. како и за што да пишувам. Пишувањето го разбирам како разговор со читателите. И обратно.

Формално си во пензија, но уметничката креација нема временско ограничување. Размислуваш ли за некои нови драми, есеи, колумни, книги? Остана ли нешто недоречено/ненапишано за Скопје?

– Јас сум доволно стар приватно и професионално и не ми личи да се фалам или да се жалам. Сепак, ќе се пожалам. За овие последни седум (7!) години ниту еден театар не побарал мој драмски текст (иако имам хитови) и ниту еден медиум не ми понудил да пишувам колумни!

А сега, ред е да се пофалам. Моите колумни се на интернет и случајно станав „светски“ писател. Ми се јавуваат од цел свет со коментари полни со љубов, пријателство и најубави желби. Ниту еден „пишувач“ (малку ми е незгодно да кажам „писател“) немал толку многу и најразлични обожаватели. Тука ќе престанам да се фалам за да не се урочам.

Ете. Така решив. Мојот среќен живот да биде мојата најголема одмазда!

(Интервјуто е објавено во „Културен печат“ број 241, во печатеното издание на весникот „Слободен печат“ на 27-28.7.2024)