Јоргос Кремлис претседава со Грчката Иницијатива на ООН за заштита на културното и природното наследство од климатските промени. Тој е член на Одборот на Европската организација за јавно право (ЕПЛО) и директор на нејзиниот Институт за клима и циркуларна економија. Тој е и амбасадор на ЕПЛО во Бугарија. До 2023 година бил член на Советодавниот одбор за животна средина и социјала на Европската Банка за обнова и развој, а во моментов претседава и со Бирото на Конвенцијата Еспоо (Espoo) и Протоколот за Стратегиска оцена на животната средина.

Претседавал со Состанокот на земјите – членки потписнички во 2019 година, бил избран за претседавач за состанокот на земјите – членки потписнички во декември 2020 година и е реизбран за претседател од 2021 до 2023 и период до 2027 година. Тој е претседател на Комитетот за циркуларна економија на Американската комора (AmCham). Кремлис е почесен директор на Европската комисија. До 2023 година бил Специјален советник на грчкиот премиер за прашања од енергетиката, климата, животната средина и циркуларната економија. Тој е почесен доктор на Varna Free University, член e на Советодавниот одбор на Балканскиот Економски Форум и основач и претседател на Циркуларниот Симпозиум Gala….

Господине Кремлис, Вие сте адвокат со силна правна позадина и темелно искуство во енергетскиот сектор, климатските промени, заштитата на животната средина и циркуларната економија, на меѓународно и европско ниво. Исто така, претседавате со Бирото на Конвенцијата Еспоо на Економската комисија на Обединетите нации за Европа (UNECE) и Протоколот за СОЖС, паралелно со другите правни и политички активности. Како успевате да ги комбинирате овие различни улоги? Покрај сето ова, која е вашата специфична улога во Европската организација за јавно право (EPLO)?

Сите горенаведени улоги и задачи се комплементарни и меѓусебно подржувачки, бидејќи се однесуваат на широка меѓународна и европска политика и правна рамка поврзани со заштитата на нашата Планета. Рамковната конвенција на Обединетите нации за климатски промени (UNFCCC) и Парискиот договор на ниво на ОН, заедно со Конвенцијата Еспо и Протоколот за СОЖС, Зелениот договор и Законот за климата на ниво на Европската унија.

Циркуларната економија е новиот економски модел кој ќе ги зачува ресурсите на нашата Планета, ќе го намали еколошкиот, климатскиот и енергетскиот отпечаток на секоја човечка активност и сите антропогени влијанија врз животната средина за да се поттикне енергетската транзиција. И на крајот, да се постигне климатска неутралност, преку прогресивно намалување на CO2 и емисиите на метан кон нето нула до 2050 година.

Затоа е важно да се биде свесен за различните аспекти и синергии на климата, енергијата и животната средина во мултидисциплинарен пристап, под холистичкиот чадор на циркуларната економија. Познавањето на сето наведеното обезбедува сеопфатна експертиза и води до оптимален капацитет за советување и придонес кон општиот интерес да служиме, односно да ја заштитиме нашата планета. Ова е целта на Институтот за циркуларна економија и клима на ЕПЛО, кој работи како „центар на извонредност“ и го покрива она за што говорам во однос на правни совети, тинк-тенк, развој на политики и градење капацитети и институционално ниво. Имам привилегија да бидам директор на овој Институт, покрај тоа што сум и член на Управниот одбор на ЕПЛО.

Меѓу вашите многубројни улоги, бевте и главен советник на грчкиот премиер Киријакос Мицотакис за енергија, клима, заштита на животната средина и циркуларна економија. Какво е вашето искуство од овие важни задачи?

Премиерот Мицотакис отсекогаш имал и отсекогаш има високо ниво на амбиција во однос на заштитата на климата и животната средина, што се реализира преку пионерски план и достигнувања кои често ги надминуваат барањата на ЕУ. Тој беше фаворит предводник во ЕУ и ОН во промовирањето амбициозни предлози. Ваквите достигнувања се индикативни: Грчкиот закон за климата со амбициозна цел за постепено исклучување на лигнитот до 2028 година, промоција на електромобилноста, мерки за енергетска ефикасност во домаќинствата и хотелите со соодветни стимулации, промоција на обновливи извори на енергија и складирање енергија. Бев негов советник до октомври 2023 година и имав задоволство да придонесам на овој или оној начин. Паралелно, Грција презеде важни иницијативи за развој на земјата како енергетски и зелен енергетски центар.

Интерконекторот Грција-Бугарија, што го поврзува гасоводот ТАП, кој треба да стане и двоен гасовод што овозможува мешање со водород и Александрополис ФСРУ со Бугарија и сродниот двонасочен гасен интерконектор Србија (Ниш) – Бугарија. Посебно важен е и интерконекторниот гасовод Северна Македонија-Грција.

Значајни се и проектите, иницирани додека сè уште работев како советник, како што е проектот Грција-Египет (GREGY), кој преку подводен кабел ја носи зелената енергија од Египет до Грција и Големиот морски интерконектор, подморски двонасочен кабел што ги поврзува Кипар и Израел со Грција. Предноста на сите овие проекти е што преку Грција, како зелен центар, ќе донесат зелена енергија во Северна Македонија и во регионот.

Во ноември бевте говорник на Форум за циркуларна економија и енергија во Скопје. Доколку сте советник на премиерот на Северна Македонија, каков совет би дале во врска со заштитата на животната средина?

На 29 ноември 2024 година учествував како говорник на состанокот за политики во Скопје насловен „Дали ЕУ и нејзиното зелено финансирање ги исполнија очекувањата на земјите од Западен Балкан: Можности и предизвици за зелени инвестиции“, организиран од Институтот за добро владеење и политики во животната средина и климатските промени. Тоа беше успешен настан кој фрли светлина врз клучните претпристапни прашања, особено во однос на финансирањето на ИПА и идната поддршка на политиката за кохезија.

За да одговорам на вашето реторичко прашање, верувам дека Северна Македонија треба континуирано да ги почитува критериумите од Копенхаген и што е најважно да го забрза процесот во однос на имплементација на правото на ЕУ во земјата за да покаже дека е подготвена да пристапи во најраната можна фаза на проширување. За оваа цел, важно е да се даде приоритет на користењето финансиски инструменти на ЕУ, поддршка од меѓународните финансиски институции (ЕИБ и ЕБОР) и што е најважно, да се бара техничка помош и градење капацитети. Потребни се амбициозни проекти и колку повеќе средства од ЕУ се апсорбираат, толку подобро Северна Македонија ќе може да бара дополнителна финансиска поддршка.

Она што исто така е важно е да се покаже дека земјата има соодветни системски правни рамки, како што се холистички план за циркуларна економија, национален план за адаптација – отпорност на климатските промени, национален план за управување со отпад, план за Обновливи извори на енергија, ажуриран национален план за енергија и клима и ажурирани Национално определени придонеси (поединечни заложби на ниво на земја кои ги опишуваат напорите и активностите што една земја има намера да ги преземе за да ги намали емисиите на стакленички гасови и да се прилагоди на влијанијата на климатските промени).

ЕПЛО (www.1eplo.int) може да обезбеди градење капацитети, да советува за сето наведено и директно, како полноправна меѓународна организација, да ги преземе релевантните задачи. За таа цел може да се искористат средствата од ИПА и техничката помош.

ЕПЛО моментално има 14 земји-членки и многу широка мрежа универзитети поврзани со неа. Би било исклучително важно за Северна Македонија да пристапи кон ЕПЛО и да стане полноправна членка. Додадената вредност е очигледна од неколку аспекти, бидејќи членството во ЕПЛО покажува усогласеност со клучните европски вредности, како што се владеењето на правото, независноста на судството, човековите права, капацитетот за борба против корупцијата, здравите и транспарентни модели на управување и способноста за вмрежување во рамки на самите земји-членки и заедно со ЕУ. ЕПЛО може дополнително да обезбеди поддршка во процесот на приближување, во однос на транспонирање на правото на ЕУ и стратегиите што ги бара, што е подготвено да и ги обезбеди на Северна Македонија според рамката за техничка помош.

Да се ​​биде земја-членка на ЕПЛО јасно води до сите наведени придобивки што земјата-членка може да ги извлече од нејзиното учество. Се разбира, како прва фаза, многу од наведените услуги може да се обезбедат преку Меморандум за разбирање меѓу ЕПЛО и Северна Македонија или врз основа на задача, од случај до случај, за конкретни испораки.

На што треба да се фокусира Северна Македонија како земја лоцирана на Балканскиот Полуостров?

Главен приоритет треба да биде пристапувањето во ЕУ. Проширувањето на ЕУ кон Западен Балкан, покрај добрососедските односи со сегашните земји-членки на ЕУ од регионот ќе обезбеди политичка стабилност, просперитет и win-win економска, социјална и територијална кохезија на сите засегнати држави. Акцентот треба да се стави и на развојот на транс-европските мрежи на енергија, транспорт и телекомуникации во регионот (TENs) кои ќе се развијат како проекти од интерес на заедницата или проекти од заеднички интерес и ќе имаат корист од Поврзувањето на Европа (CEF).

До пред неколку години бевте водечка фигура за климатски и еколошки прашања во ЕУ. На што работите моментално во однос на енергијата, климата, заштитата на животната средина и циркуларната економија?

Поминав 23 години во Генералниот директорат за животна средина на Европската комисија, вклучително и во периодот кога бев задолжен и за климата, во првата комисија на Жозе Мануел Баросо. Почнав како Раководител на правната единица, која беше проширена за да ги покрие прашањата за кохезионата политика и Трансевропски мрежи и продолжив како раководител на неколку одделенија кои ја покриваа целината на тогашните 28 земји-членки. Во оваа рамка бев вклучен и во активности со земјите кандидати за ЕУ, особено во рамки на Конвенцијата Еспо, Протоколот за Стратегиска оцена на животната средина и Архуската конвенција.

Во моментов, ја промовирам дипломатијата на циркуларната економија, климатската дипломатија во различните земји – членки договорнички на Рамковната конвенција на Обединетите нации за климатски промени (почнувајќи од онаа во Глазгов, Шарм Ел Шеик, Дубаи и Баку во 2024 година и се подготвувам за CoP 30 во Белем, ноември 2025 година), Дипломатија за енергија и животна средина, преку институтот Espo и Протоколот за Стратегиска оцена на животната средина. Важна е и мојата улога како претседател на Комитетот за циркуларна економија на Американската комора во Грција каде промовирам циркуларно претприемништво и циркуларно Управување со животната средина и социјалната средина во деловните сектори што ги претставува. Дополнително и што исто така е и најважно, преку Институтот ЕПЛО под капата на ЕПЛО, клучните иницијативи за градење капацитети и проекти за приближување на законодавството се спроведуваат во Молдавија, Србија, а иницирани се дискусии во Северна Македонија за да се обезбеди поддршка во процесот на приближување кон ЕУ и градење капацитети во контекст на нејзината претпристапна стратегија. Јас сум и член на Советодавниот одбор на Балканскиот Економски Форум кој игра важна улога во регионот.

Последно, но не и најмалку важно, основач сум на Циркуларниот Гаја Симпозиум (Circular Gaia Symposium – www.circulargaia.org), меѓународен форум кој промовира циркуларна економија, заедно со климата, еколошката и енергетската дипломатија, како и циркуларната сина економија, циркуларната дигитална економија и циркуларното претприемништво. Првиот форум на Циркуларната Гаја ќе се одржи во Атина на 2 и 3 октомври во Запејон Мегарон и во просториите на ЕПЛО на Плака.

Конечно, бидејќи сте одговорни во рамки на Обединетите нации за обезбедување на правото на луѓето за здрав живот, еве едно интригантно прашање: Дали човештвото ќе успее да ја заштити својата Мајка планета?

Во моите минати задачи на Комисијата, бев и раководител на Архуската конвенција за пристап до информации, учество на јавноста и пристап до правдата. Таа го предвидува правото на чиста и здрава животна средина, кое за жал е само обична политичка декларација и не е законски применливо. Како и да е, постигнат е напредок во рамки на Архуската конвенција од која корист имаше и Северна Македонија. Актуелните меѓународни околности, повлекувањето на САД од Парискиот договор, војните кои ја влошуваат климатската и енергетската криза се фактори кои ме наведуваат да бидам песимист, иако „надежта последна умира“. Позитивната работа е што ЕУ а се надеваме во блиска иднина и проширената ЕУ, секогаш е на вистинскиот пат и нашата цел на циркуларна економија – како нов економски модел на ЕУ за спас на нашата планета – постепено се промовира низ светот. Се надеваме дека UNFCCC CoP 30 во Белем ќе даде нов здив во борбата на човештвото против климатската криза. Сите треба да ги здружиме силите за ова да се случи.

* Интервјуто е направено со поддршка од агенцијата Чептер 4

Circular Economy: EU’s new economic model for saving our planet

George Kremlis is the Chairman of the Greek Initiative at UN level on protecting cultural and natural heritage from climate change impacts. He is a member of the Board of the European Public Law Organisation and the Director of its climate and circular economy Institute. He is as well the Ambassador of the EPLO to Bulgaria. He was until 2023 a member of the environmental and social advisory council of the EBRD and is also currently the Chair of the Bureau of the Espoo Convention and of the SEA Protocol, Chair of the MoPs in 2019, elected Chair for the MoPs in December 2020 and re-elected Chair for the period 2021-2023 and the period up to 2027.

He is the Chairman of the AmCham circular economy committee. George Kremlis is Honorary Director of the European Commission. He was until 2023 special Advisor to the Greek Prime Minister on energy, climate, environment and circular economy issues. He is doctor honoris causa of the Varna Free University, member of the Advisory Board of the Balkan Economic Forum, and the founder and president of the Circular Gaia Symposium.

Mr. Kremlis, you are a lawyer with a strong legal background and thorough experience in the energy sector, climate change, environmental protection, and circular economy, at International and European level. You also chair the Bureau of the UNECE Espoo Convention and the SEA Protocol, in parallel with other legal and policy activities. How do you manage to combine these different roles? In addition to all the above, what is your specific role in the European Public Law Organization (EPLO)? 

All the above roles and tasks are complementary and mutually supportive as they all refer to a broad International and European policy and legal framework related to the protection of our planet. UNFCCC and the Paris Agreement at UN level, together with the Espoo Convention and the SEA Protocol, and the Green Deal and Climate Law at the European Union level.

Circular economy is the new economic model which will preserve the resources of our planet and reduce the environmental, climate and energy footprint of any human activity and of all the anthropogenic impacts on the environment with the view to boost energy transition and ultimately reach climate neutrality, through a progressive reduction of CO2 and of methane emissions towards a net zero by 2050.

It is therefore important to be aware of the different facets and synergies of climate, energy and environment in a multidisciplinary approach under the holistic umbrella of circular economy. Being knowledgeable about all the above provides a holistic expertise and leads to an optimum advice capacity and contribution to the general interest to serve, i.e. the protection of our planet. This is the purpose of the Circular economy and climate institute of the EPLO, operating as a “centre of excellence“ covering all the above in terms of legal advice, think tank, policy development, and capacity and institutional building. I have the privilege to be the Director of this Institute, in addition to my capacity as a Member of the Board of Directors of the EPLO.

Among your many roles, you were also the Chief Advisor to the Greek Prime Minister Kyriakos Mitsotakis on energy, climate, environmental protection, and the circular economy. What is your experience from these important tasks? 

Prime Minister Mitsotakis had and has always a high level of ambition as regards climate and environmental protection that was performed through a pioneering plan and achievements going often beyond the EU requirements. He has been a frontrunner in the EU and the UN in promoting ambitious proposals. Such achievements are indicatively: the Greek Climate Law with an ambitious phase out target of lignite use by 2028, the promotion of electromobility, energy efficiency measures in households and hotels with corresponding incentives, promotion of Renewable Energy Sources and Storage on energy. I was his advisor until October 2023 and had the satisfaction to contribute one way or another to the above. In parallel, important initiatives have been undertaken by Greece to develop the country as an energy and green energy hub.

The Greece-Bulgaria Interconnector (ICGB) connecting the TAP gas pipeline – to become also a dual pipeline enabling blending with hydrogen – and the Alexandroupolis FSRU with Bulgaria, and the related Serbia (Nis) – Bulgaria bi-directional Gas Interconnector. Particularly important is also the North Macedonia-Greece Interconnector Gas Pipeline.

Emblematic are also the projects, initiated while I was still acting as advisor, such as the Greece -Egypt (GREGY) project bringing through an undersea cable green energy from Egypt to Greece and the Great Sea Interconnector, an undersea bi-directional cable connecting Cyprus and Israel with Greece. The advantage of all the above-mentioned projects is that through Greece, as a green hub, they will bring green energy to North Macedonia and to the region.

In November, you were a speaker at a forum on the circular economy and energy in Skopje. If you were an advisor to the Prime Minister of North Macedonia, what advice would you give regarding environmental protection?

On 29 November 2024 I participated as a speaker in a Policy meeting in Skopje entitled «Did EU and its Green funding meet the expectations of the WB Countries: Opportunities and challenges for Green Investments”, organized by the IPECC. It was a successful event which has shed light on key pre-accession issues, in particular as regards IPA funding and future Cohesion policy support.

To reply to your rhetoric question, I believe North Macedonia should continuously comply with the Copenhagen criteria and most importantly speed up the process as regards the implementation of the EU acquis in the country to show that it is ready to accede at the earliest possible enlargement stage. To this aim it is important to priorities the use of EU financial instruments and IFIs (EIB and EBRD) support and most importantly seek technical assistance and capacity building. Ambitious project pipelines are needed and the more EU funds are absorbed the better North Macedonia will be able to seek additional financial support.

What is also important is to show that the country has the appropriate systemic legal frameworks, such as a circular economy holistic plan, a national plan on adaptation-resilience to climate change, a national waste management plan, a plan on RES, an updated national plan on energy and climate, and updated NDCs.

The EPLO (www1.eplo.int) can provide capacity building and advise on all the above and undertake directly, as a full-fledged international organization, the relevant tasks. IPA funds and technical assistance could be used to that effect.

EPLO has currently 14 member states and a very broad network of universities connected to it. It would be extremely important for North Macedonia to accede to the EPLO and become a full member. The added value is obvious in several respects as being a member of the EPLO demonstrates compliance with key European values, such as the rule of law, the independence of the judiciary, human rights, anti-corruption capacity, sound and transparent governance patterns, and networking capabilities within its member states and vis a vis the EU. The EPLO can in addition provide support in the approximation process, as regards transposition of the EU acquis and strategies required by it, which it is ready to provide to North Macedonia under a technical assistance framework.

Being a member state of the EPLO clearly leads to all the aforementioned benefits that the member state can draw from its participation. Of course, as a first stage, many of the above services can be provided through a Memorandum of Understanding between the EPLO and North Macedonia or on a case-by-case basis assignment for specific deliverables.

What should North Macedonia focus on as a country located on the Balkan Peninsula?

The main priority should be the accession to the EU. The enlargement of the EU to the Western Balkans, in addition to the good neighboring relationship with the current EU member states of the region will provide political stability, prosperity and a win win economic, social and territorial cohesion of all the states concerned. Emphasis should be also placed on developing Trans-European Networks of Energy, Transport and Telecommunications in the region (TENs) to be developed as PCIs or PMIs and benefit from the Connecting Europe Facility (CEF).

Until a few years ago, you were the leading figure for climate and environmental issues in the EU. What are you currently working on regarding energy, climate, environmental protection, and the circular economy?

I have spent 23 years in DGENV of the European Commission, including in the period when it was in charge of Climate too, in the first Barroso Commission.
I started as the Head of the Legal Unit which was subsequently enlarged to cover cohesion policy and TENs issues, and continued as Head of several Units that have covered respectively the entirety of the then 28 member states. In this framework, I was also involved in activities with EU candidate countries, especially within the Espoo Convention, the SEA Protocol, and the Aarhus Convention.

Currently, I promote circular economy diplomacy, climate diplomacy in the various UNFCCC CoPs (starting from the Glasgow one, the Sharm El Sheikh, the Dubai and the Baku one in 2024 and preparing for CoP 30 in Belem, in November 2025), Energy and Environmental diplomacy, through the EPLO Institute I lead, and as Chair of the Espoo Convention and the SEA Protocol. Important is also my role as Chair of the Circular Economy Committee of the AmChamGR where I promote circular entrepreneurship and circular ESG in the business sectors it represents. In addition, and most importantly, through the EPLO Institute under the umbrella of the EPLO, key capacity building initiatives and approximation of legislation projects are carried out in Moldova, Serbia, and discussions have been initiated in North Macedonia to provide support in the EU approximation process and capacity building in the context of its pre-accession strategy. I am also a Member of the Advisory Board of the Balkan Economic Forum which plays an important role in the region.

Last but not least, I am the founder of the Circular Gaia Symposium, (www.circulargaia.org) an international forum promoting circular economy, together with climate, environmental and energy diplomacy, as well as circular blue economy, circular digital economy and circular entrepreneurship. The first forum of Circular Gaia will be held in Athens on 2 and 3 October at the Zappeion Megaron and at the EPLO premises in Plaka.

Finally, since you are responsible within the United Nations for ensuring people’s right to a healthy life, here is an intriguing question: Will humanity succeed in protecting its Mother Planet?

In my past Commission tasks, I was also the Head of the Aarhus Convention on access to information, public participation and access to justice. It foresees the right to a clean and healthy environment which unfortunately is only a mere political declaration and is not legally enforceable. Nevertheless, progress has been made under the Aarhus Convention from which North Macedonia has also benefited.  The current international circumstances, the withdrawal of the USA from the Paris Agreement, the wars which exacerbates the climate and energy crisis are factors which rather lead me to be pessimistic, although «hope dies last».  The positive thing is that the EU and hopefully in the near future the enlarged EU is always on track and our circular economy target – as the new EU economic model to save our planet – is progressively promoted world-wide. Hopefully, the UNFCCC CoP 30 in Belem will give new breath to the combat of humanity against the climate crisis. We all need to join forces for this to happen.

* The interview was conducted with the support of Chapter 4 agency.