Постојат три големи ризици заради кои може да пропадне исполнувањето на Развојната секторска стратегија за правосудството 2024-2028 што беше промвирана неодамна. Тоа се политиката, парите и недостигот на стручен кадар за спроведување на реформата.

Визијата на оваа стратегија, како што се наведува, е да обезбеди независно, одговорно, транспарентно и достапно правосудство, кое е отпорно на внатрешни и надворешни влијанија, ги штити човековите права и го обезбедува владеењето на правото на ефикасен начин, а нејзина цел е да ја врати загубената доверба на граѓаните во судските институции. На промоцијата на овој документ беше истакнато дека од неговото исполнување буквално зависи иднината на државата, затоа што Македонија почнува преговори со Европската Унија, каде првиот кластер Фундаменти, кој го опфаќа владеењето на правото, прв се отвара, а последен се затвора.

Отсуство на политичка волја

Стратегијата јасно и точно лоцира дека политичарите носат лоши закони од кои потоа паѓа угледот на правосудството.

– Ризик фактор е отсуството на постојана, искрена и јасно демонстрирана политичка волја помеѓу клучните политички актери за суштински реформи и унапредување на статусот на правосудството. Овој ризик се остварува преку активности и дејствија кои се во спротивност со заложбите во стратешките документи и донесување на закони без вклучување на правосудните органи. Честопати важните закони од областа на правосудството каде е неопходно квалификувано мнозинство стануваат заложник на политиката – посочува документот.

Како што се потенцира, реформата во правосудството е тесно поврзана со реформските процеси во повеќе сфери.

– Така, политичката посветеност на сите надлежни органи координирано и истовремено да ги спроведуваат реформите во рамките на своите ресори е многу важен предуслов за целосна и ефикасна имплементација на документот – се наведува во развојната стратегија.

Ризиците се идентификувани врз основа на анализи, студии, истражувања и други документи на меѓународните организации, невладиниот сектор, академската заедница итн.

После политиката, како втор ризик е идентификуван недостигот на стручен кадар за спроведување на реформата.

– Дел од правосудните органи се соочуваат со недостиг на стручен кадар како и со потреба од стручно оспособување на постојниот кадар за реализација на утврдените стратешки цели. Особено е важно непречено и интензивно развивање на знаењата и вештините кај сите административни службеници за спроведување на процесот на дигитализација – наведува документот.

Трет ризик за неуспех се парите, односно проблемот што го има судската власт со извршната, која не им ја дава законски утврдената сума. Недостигот на доволно пари, меѓудругото, се наведува и како еден од главните фактори зошто не е целосно исполнета претходната стратегија која се однесуваше на периодот од од 2018 до 2022 година.

– Недостатокот од потребни финансиски средства претставува сериозен ризик за остварувањето на планираните резултати. Постојаното необезбедуавање на неопходни средства за функционирање на правосудните институции влијае значително врз нивните капацитети да ги спроведуваат редовните активности, а особено да спроведат длабоки и коренити реформи. Мора да се зајакнат законските гаранции за независно и самостојно располагање со судскиот буџет, кој е утврден во согласност со бруто домашниот производ (БДП) – наведува документот.

Според законските решенија, на судството годишно му следува 0,8 отсто од БДП, а на обвинителството 0,4 отсто.

– Законската обврска со која се одредува минималната висина на буџетот за судската власт од 0,8 отсто, иако беше предвидена како една од мерките, не беше целосно реализирана. Отсуството на соодветена финансиска поддршка има особено влијание на реализација на капиталните проекти и особено во однос на пристапот до квалитетни човечки ресурси. Годишниот судски буџет останува под пропишаниот минимум и флуктуира помеѓу 0,26 и 0,3 отсто од БДП – се вели во Стратегијата.

Во документот се наведува и дека нашиот судски буџет е значително помал од другите земји од регионот.

– Обврската да се бара одобрение од Министерството за финансии за прераспределба на буџетот, како и за вработување, не ја поддржува независноста и автономијата на судството – констатира документот.

Колку пари, толку права

Од Министерството за финансии не одговорија детаљно на прашањата на „Слободен печат“ зошто не им го доделуваат на судството законскиот износ од 0,8 отсто од БДП и дали на државата ѝ одговара да има финансиски слабо судство. Оттаму само ни одговорија дека од година во година им префрлуваат повеќе пари.

– Буџетот на судската власт бележи постојано зголемување во изминатите години и во 2024 година е на ниво од 2,8 милијарди денари што претставува зголемување за 1 милијарда денари во однос на 2020 година, кога изнесувал 1,8 милијарди денари. Во 2021 година буџетот за судската власт се зголемува на 2 милијарда денари, во 2022 година на 2,3 милијарди денари и во 2023 година на 2,7 милијарди денари – велат од Финансии за „Слободен печат“.

Бруто-донашниот произвид за 2022 година изнесуваше 13 милијарди евра, односно 799,5 милијарди денари. Според законот, Минситерството за финансии за судството за 2023 година требало да му префрли 6,4 милијарди денари на судството, повеќе од двојно од она што им го доделиле, само 2,7 милијарди денари.

Понатаму, како ризик за спроведување на стратегијата се наведува и донесувањето на закони без соодветни анализи и без вклучување на сите засегнати страни, што резултира со неквалитетни законски решенија кои влијаат врз перцепцијата на граѓаните за правосудството.

– Овој ризик за жал во повеќе наврати се покажа како реален, особено во однос на закони кои имаат непосредно влијание врз работата на правосудните органи, кои се должни да ги применат законите и со тоа во очите на граѓанството уште повеќе да се намали довербата иако тие не учествувале во овие процеси ниту пак биле на било каков начин консултирани – наведува Стратегијата.

Развојната секторска стратегија за правосудството 2024-2028 се изработуваше цела година, а пред новогодишните празници беше усвоена од Владата. На промоцијата академикот Владо Камбовски, кој беше дел од групата што го изготви документот, истакна дека се работи за значаен документ со оглед на преговорите за членство во ЕУ, каде владеењето на правото е дел од првиот кластер Фундаменти, кој прв се отвара, а последен се затвора. Камбовски тогаш истакна и дека нашиот правосуден систем е паднат на најниското можно рамниште, во државата има само привид дека постојат закони, а фактички се спроведува селективна правда. Затоа, како што рече, основната цел е судската власт да се крене во рамноправна положба со другите две власти, затоа што денес принципот на поделба на власта е нарушен, а доминира извршната власт, односно партиите.

– Не е ништо ново ако се каже дека главен предизвик, односно ризик-фактор е политиката, затоа што спроведувањето на законите зависи од политичката волја за спроведување на законите. Политичките односи не промовираат демократија, толеранција, соработка и консензус, па мора да се содаде систем преку правосудтсвото кој ќе постави пречка и ќе ја заузда арбитрерната моќ на политичкиот фактор да делува со партизација, непотизам, партиски листи, корупција итн – рече Камбовски.