Во свет во којшто вестите доаѓаат од многу извори, како и од социјалните мрежи – од Твитер, преку Редит, до Инстаграм – со информациите и медиумите може многу лесно да се манипулира, со цел да се влијае на јавното мислење. Проверувачите на факти, во таа смисла, на сите ни прават услуга.

Светскиот ден за проверка на факти е основан од страна на Меѓународната мрежа за проверка на факти, која ја сочинуваат организации ширум светот кои се занимаваат со проверка на факти и оценување на изјавите на јавните службеници.

Сепак, концептот за ваков ден првпат бил осмислен во 2014 година на состанок организиран од Лондонската школа за економија. Во оваа престижната образовна институција започнала дискусија за тоа колку се опасни дезинформациите што ги шират политичарите и колку е важно тие да бидат одговорни за тоа што го ветуваат. Но и дека има некој што ќе ги собере изречените информации и ќе провери дали се вистинити. Потоа доаѓа 2016 година, кога за време на изборната кампања во САД, лажните вести и дезинформациите го вратија ова прашање во центарот на вниманието. Тогаш Меѓународната мрежа за проверка на факти официјално го промовира 2 април како Меѓународен ден за проверка на факти. Не случајно е избрано Светскиот ден на проверка на фактите да се одбележува веднаш по 1 април, Меѓународниот ден на шегата.

Целта е да се покаже дека шегите се во ред, но не и кога станува збор за сериозни прашања и ветувања кои секојдневно ги слушаме од политичарите. Тие мора да одговараат. Меѓународниот ден на проверка на фактите е ден кога разни медиумски куќи организираат состаноци, семинари и школи, со цел нивните колеги, но и граѓаните да научат да ги проверуваат фактите, да ги идентификуваат и да го спречат ширењето на дезинформациите или лажните вести.

Предизборната кампања во САД во 2016 година, изборот на Доналд Трамп за претседател на САД, како и Брегзит во Британија, го поттикнаа ширењето на лажни вести и непроверени информации. Токму во времето на изборите во САД и Брегзит, Оксфордскиот речник го избра терминот „пост-вистина“ за збор на годината во 2016 година. Се дефинира како состојба во која емоциите и личните убедувања влијаат на обликувањето на јавното мислење повеќе отколку објективни факти. Иако наликува на лага, пост-вистината се разликува од неа. Таа е игнорирање на вистината и отсуство на каков било дијалог. Луѓето сè почесто се завртуваат кон своите истомисленици и систематски ги игнорираат аргументите на другата страна.

Интересно е што работата на професионален „ловец на лажни вести“ се појавила во САД уште во 1920-тите. Обучените новинари имале единствена задача да детектираат лажни вести и да подготвуваат одговори на нив. Дополнителен замав професијата доби во текот на деведесеттите. Тогаш порталите го актуелизираат проблемот со лажните вести во политичката сфера и за првпат детално ги анализираат информациите на политичарите во кампањата.
Деновиве бројни новински агенции ја вршат работата на „проверувачи на факти“.

Меѓу нив се FactCheck.org и Politifact во САД, како и Fullfact во Велика Британија.
Тие ја вршат работата на пост хок верификација, односно верификација по објавувањето на текстот. Многу медиуми прават проверка пред објавување, за да се однесуваат согласно со кодексот и професионалната етика. Ова е таканаречената анте хок проверка и е стандард во новинарската професија.

Истражувањата покажуваат дека пост хок проверката дава интересни резултати. Имено, носителите на одлуки повеќе внимаваат кога им ветуваат на гласачите, додека слушателите и гледачите повнимателно ги слушаат изјавите на политичарите. Сепак, истражувањата предупредуваат дека граѓаните не се склони кон преиспитување кога станува збор за силно поларизирани теми. Остануваат вкоренети на своите позиции, а спротивставените аргументи ги третираат како непријателска пропаганда.

Имено, се покажа дека дезинформациите прво ги убедуваат гласачите во вистината, дека по проверката ја губат убедливоста, како и дека, и покрај тоа што се помалку уверливи, не влијаат на поддршката за кандидатот. Истражувањето покажа дека граѓаните во голема мера се подготвени да ја игнорираат точноста на информациите и да гласаат за кандидат кој идеолошки им е поблизок. Луѓето, всушност, свесно ги игнорираат фактите и гласаат водени од емоции. Тоа многу потсетува на пост-вистината од самиот почеток и покажува колку таа доминира во јавниот простор.

Горенаведените примери покажуваат колку борбата против дезинформациите денес му е потребна на општеството, повеќе од кога било. Традиционалните медиуми го губат приматот, а на сцена стапуваат алтернативни извори на известување. Порталите, Инстаграм страниците и подкастите на YouTube го обликуваат општеството на начини кои е тешко да се предвидат. Лажните вести може да се шират без голема одговорност во согласност со сопствените интереси.

Сепак, социјалните мрежи имаат свои механизми за сузбивање на лажните вести.
Студија на Јеил заклучува дека Фејсбук таговите значително ја намалуваат воочената точност на објавите, споредено со оние без тагови. Студија на Дортмут покажа дека тагот „контроверзна вест“, од 29 на 19 проценти го намалува бројот на испитаници кои сметаат дека пораката е точна.

Од друга страна, тагот „лажна вест“ за 16 проценти го намали бројот на испитаници кои веруваат во вистинитоста на веста. Истражувањата покажуваат дека напорите за ограничување на дезинформациите дале одредени резултати, но и дека тоа не е доволно. Точното информирање е право на секој граѓанин и на ова треба постојано да се укажува. Денот за проверка на информациите е важен за да го покаже тоа. Во оваа смисла, неопходен е, но не и доволен услов во битката за демократско општество.

Извор : Demostat     Автор: Тамара Бајчиќ