Засега нема решение како Владата ќе ја спречи злоупотреба на етничката припадност при вработувањата во јавниот сектор, откако новото Министерство за дигитална трансформација најави фазно укинување на балансерот, токму од причини што таа алатка се злоупотребува. Владините партнери ВМРО-ДПМНЕ и Вреди се согласни само дека балансерot бил злоупотребуван, но засега нема решение дали ќе се менува методологијата за вработување или ќе се носи нов закон. Нејасно е и како ќе се спречи злоупотребата на етничката припадност при вработување ако се знае дека станува збор за чувство кое „по потреба“ е менливо.

Правни експерти кои ги консултираше „Слободен печат“ ценат дека правичната и соодветна застапеност при вработувањето во јавниот сектор е веќе исцрпена и дека балансерот предизвикува нова дискриминација и манипулација. Се повикуваат и на препораката на Европската комисија дека балансерот треба да се укине, но нудат решение и на правилна примена на темелната уставна вредност на правичната застапеност при вработувањето.

– Во суштина, имаме судир на уставни вредности, на уставни норми. Неспорен факт е дека правичната застапеност е една од темелните вредности, но има и други темелни вредности, како што се слободата на изразувањето на чувството. Она што е важно е да се знае дека секоја позитивна дискриминација или афирмативна акција во својата природа има две компонети: првата е темпоралноста, значи има времен карактер и, втората компонента е дека таа, во суштина, претставува дискриминација. Кога дел од овие работи на кои се темели таа позитивна дискриминација, на пример времениот карактер, кога ќе измине или ќе се исрпи во примената, или кога потребата за да се дискриминира нешто ќе биде исцрпена, тогаш се исцрпува и самата афирмативна акција – вели за „Слободен печат“ експерт по уставно право.

Токму за оваа проблематика како пример се посочува одлука која неодамна ја донел Врховниот суд на Америка. Судот ја укинал афирмативната акција за упис на Универзитетот Харвард, која е многу позната одлука и многу авторитетна одлука на судот во Америка. Објаснувањето е дека Врховниот суд на САД поаѓа од тоа дека позитивната дискриминација веќе се исцрпила во примената и дека нејзиното продолжување би значело повреда на нивниот Устав. или кај нас повреда на нашиот Устав.
Според експертот, кај нас многу погрешно се толкува, а особено погрешно се применува начелото на правична застапеност. Тој потенцира дека позитивната дискриминација значи нееднаквост меѓу еднаквите. А тоа пластично значи дека ако на конкурс се пријави Македонец, Влав или Албанец и ако Македонецот добил 100 бода, но и Влавот или Албанецот добиле 100 бода, предност ќе има Албанецот или Влавот. Погрешната примена кај нас е дека ако Македонецот добил 100 бода, а Албанецот 15, треба да се вработи Албанецот. Тој заклучува дека погрешната примена на правичната застапеност произведува и лоша администрација.

– Секогаш имаме темелна вредност, но работа е на законодавецот да ја операционализира со закон. Операционализирајќи ја со закон мора да внимава да не повреди други уставни вредности и многу е важно да не се повредат другите. Одлуката за матична евиденција падна на Уставен, бидејќи се судира со кое било законско решение, а не пак со методологијата. Уставниот суд веќе ја има толкувано националната припадност, и тоа е прилично релевантно и за балансерот. Има статистички податоци и релевантни информации од Европската комисија кои препорачаа укинување на балансерот, бидејќи веќе е исполнето тоа што било аномалија во нашиот поредок. Има податоци кои кажуваат дека таа афирмативна акција е веќе е исцрпена во практиката и почнува да создава дискриминација и манипулација. Да не заборавиме сите се еднакви пред Уставот, при вработување нема ни етнички, ни родов предзнак – вели експертот.

Од Министерството за дигитална трансформација, еднакво како ставот како правниот експерт, за „Слободен печат“ велат дека веќе постои методологија согласно Законот за вработени во јавниот сектор.

– Истата може да се менува за вистинско почитување на темелната вредност на Уставот за правична и соодветна застспеност. Донесување закон може да биде решение доколку не е спротивно на вредностите за професионалност, квалитет, еднаквост пред законите и пред Уставот – велат од Министерството.

Министерот Стефан Андоновски веќе изјави дека балансерот фазно ќе се укинува. Првата фаза е при рамковните вработувања да се калкулира со резидентното население, а втората фаза е или измени на методологијата за вработување во јавен сектор, или сосема нов закон кој ќе го гарантира уставниот темелен принцип на правична и соодветна застапенпост. Можно решение е секој раководител на институција по службена должност да се грижи и за гарантирање на овој принцип, во спротивно ќе се предвидат санкции и корективни мерки.

Владиниот партнер Вреди повеќе се залага за закон за правична застапеност, но иако спротивно на нивните програмски определби прифатија да се калкулира со резидентното население, односно балансерот да не се пресметува со процент на Албанците од 31,51 отсто, туку нешто под 25 отсто.

Професорот по уставно право Јове Кекеновски смета дека балансерот е непотребно оптоварување на целокупниот процес при вработување во јавната администрација.

– Правична застапеност треба да има, но не по која било цена. Пред се, кадрите треба да се стручни и компетентни. Во министерствата каде министри и раководители беа Албанци имаме апсолутно непочитување на правичната застапеност. Според податоците, во тие министерства има многу поголем процент вработени Албанци отколку што се според реалната бројка. Ако сакаме да продолжиме, тие проценти мора да се вратат на реално ниво, но и мора да се води сметка за стручноста. Мора да постои систем на селекција, квалитетните да останат, а неквалитетните да отпаднат – вели Кекеновски.

Според информации на „Слободен печат“, владините партнери ВМРО-ДПМНЕ и Вреди досега не разговарале дали „прекубројните“ од етничките заедници вработени во министерствата и во институциите ќе се отпуштаат или ќе се прераспределуваат во институциите каде не е исполнет процентот на застапеност. Ова, пак, може да предизвика дополнителни тензии меѓу владините партнери.
Засега нема одговор кога ќе стартува втората фаза на укинување на балансерот. Можно е власта пред да одлучи какво решение да понуди, да почека Уставниот суд да се произнесе за балансерот, кој веќе е оспорен од Антикорупциската комисија. Претседателот на Уставниот суд Дарко Костадиновски во интервју за МТВ најави дека од поголемите предмети, како што се Законот за јазиците, т.н „балансер” и Законот за електронски комуникации наесен ќе бидат завршени и ставени на седница.

Минисерот за јавна администрација Горан Минчев рече дека дигиталната алатка балансер во минатото била предмет на злоупотреби.

– Имавме случаи каде етнички Македонци се запишуваа Албанци, или етнички Албанци се изјаснуваа како Македонци, и случаи кога припадници на други етнички заедници се пишуваа Македонци. Еве, во новото министерство за јавна администрација, 43 проценти се од етничките заедници. Балансерот ќе биде укинат, и тоа ќе тече во неколку фази. Бројките веќе се сменети и ќе се однесуваат на резидентното население согласно последниот попис на население во 2021 и така ќе се применува, и тоа е завршена работа – рече Минчев.