За претставувањето на најновата книга на Димитрие Дурацовски – „Околу три по полноќ“, неодамна објавена во едицијата Македонски книжевни класици на „Арс ламина“, го позајмив насловот на еден расказ од Ненад Јолдески – „Спирала“, се разбира не случајно и не тукутака. „Спирала“ е кус расказ со продолжена рецепција; неговата идеја, суштината и пораката се остваруваат многу подолго отколку што трае/се чита самиот текст. Јолдески во триесетината реда во „Спирала“ се занимава и со Дурацовски и со негов текст (расказ од првата збирка „Тајна историја“), поставувајќи го, на мошне суптилен и рафиниран начин, прашањето што е во суштината на целокупното писмо на Дурацовски: дали текстот што го пишуваме, инспирирани, провоцирани, поттикнати од туѓ текст, е само наш или и на авторот на туѓиот текст? Дали она што го пишуваме по или буквално додека читаме нешто друго/некој друг, подеднакво е и наше и на другиот? (Патем, врската помеѓу Јолдески и Дурацовски не е само по роднокрајна, струшка, туку и по поетичка линија. Поетиката и на едниот и на другиот автор подразбира учество и на „други автори“ во нивните писма, еден вид книжевни травестии како специфични форми на чествување на претходниците, но и на современиците. Дурацовски е присутен и во другите дела на Јолдески на различни начини и нивоа; а и обратното – и Јолдески се среќава кај Дурацовски.)

Една Иста Книга

Најновата книга на Дурацовски е вистинска посластица за љубителите на писмото на Дурацовски, но и општо за љубителите на поинаквото, различното, на „пловењето“ настрана од сите струи, правци и вртлози во книжевниот контекст; книга за губењето и наоѓањето на времето… Таа е надоврзување на четирите претходни книги на авторот (култните збирки „Тајна историја“ од 1986 и „Црни пророци“ од 1996, особено на романите „Insomnia“ од 2000 и „Бледи сенки, далечни гласови“ од 2014, за коишто Дурацовски двапати го доби Рациновото признание) и само ни го потврдува впечатокот дека овој бележит автор пишува Една Иста Книга сето свое творечко време. Една Иста Книга која ги содржи напишаните, но најверојатно ќе ги собере и неговите сè уште ненапишани книги.

Каталог на постоењето

Книгата „Околу три по полноќ“, наредена во неозначени, недоволно прецизни тематски блокови, Влада Урошевиќ во поговорот ја именува како: „неажурно воден дневник“, „сентиментален албум на спомени“, „збирка минијатурни есеи“, „имагинарен музеј“, „хибриден роман“ или најшироко – „богата и раскошна (…) везба на животот“. Како и да е, без особени претензии жанровски да се детерминира, најновата книга на Дурацовски е настан во современата македонска книжевност, како, впрочем, и секоја книга на Дурацовски, зашто станува збор за автор што релативно ретко објавува, со десетина години од еден до друг наслов. Но и не само поради тоа! „Околу три по полноќ“ е сè што наведува Урошевиќ, плус е и раскошен каталог на едно широко време и на едно длабоко постоење. Содржи повеќе од 120 текстови од најразлична провениенција (дневнички записи, раскази, автобиографски микро-медалјони, раскошни ликовни есеи, интерпретации и реинтерпретации на познати филмови и книги на свои современици, но и на писатели од други простори и епохи, со исто толку приватни фотографии, репродукции на познати слики, омоти на култни музички албуми, постери, плакати) и претставува еден вид графички роман, спирала на прочитаното, виденото, доживеаното, наученото, осетеното, запомнетото, измисленото, вообразеното; спирала на личности, слики, филмови, музики, албуми и приказни од струшките сокаци; спирала на свои и туѓи анегдоти што прераснуваат во параболи; спирала на ерудиција што прераснува во креација, на документарни записи што неосетно ја преминуваат стварноста и се вивнуваат во фикцијата… Анегдотите што сите сме ги начуле, како давењето на двајцата млади поети, учесници на СВП во 1966 (Блажо Шќепановиќ и Лазар Вучковиќ), додека одвај се спасил Оскар Давичо, кој бил со нив сред езеро; шетањето во влечки низ Струга на големиот поет Вистан Хју Одн… кај Дурацовски стануваат параболи за провинцијата како супериорна набљудувачница на светот, напати и негов центар. Ерудицијата на авторот, пак, спонтано и вешто се фрла во креација како момче во Црн Дрим на голема жега.

Засведочена прекажаност

Раскажувањето на Дурацовски и за најдребните и за најголемите нешта и луѓе, случки и собитија, секогаш е наративно засведочено, дури и кога е морфолошки прекажано; секогаш е измерено со истиот шестар чијашто игла е цврсто забиена во суштината. Колку и да пишува за различни нешта и на различни начини, раката на Дурацовски секогаш ја води нешто исто: целосна посветеност на она со што се занимава во мигот, „она што го засега“, вели Урошевиќ: „Не велам ‘го интересира’, бидејќи во случајот на Дурацовски, тоа би звучело премногу млако“. Веројатно оттаму доаѓа и природната кохерентност на раздробената структура што нè турка кон препознавање експериментална, фрагментарна романескност.

Ликови – личности

Несомнено, „Околу три по полноќ“ е фикциска проза. Но во неа нема ликови, туку личности. Реалноста и фикцијата си седнуваат која каде стигне, која каде сака… како во автобус без нумерирани седишта. Во автобусот ќе сретнете луѓе што ги познавате или за кои сте слушнале, писатели, сликари, музичари од сите епохи и простори, живи-мртви… Во книгата престојуваат Андре Бретон, Ернесто Сабато, Оскар Домингез, Марко Ристиќ, Леонид Шејка, „Слонот Целебес“, Марсел Фери, Паул Кле, Маги од ЕКВ,… пее и плаче Жак Брел, музицира Брамс,.. но ги среќаваме и Радован Павловски, и Лилјана Дирјан, и Јадранка Владова, и Елизабета Баковска, и Светлана Христова Јоциќ, и Слободан Унковски, и Милан Ѓурчинов, и Игор Анѓелков, и Ненад Јолдески, и другарите на Дурацовски од детството (Бадал, Пуле, Климе, Милчо, Ромил), и Никола Марковски, и родителите на авторот, и вујко Иле – прераснат во прекрасен, препознатлив и амблематичен лик во прозното писмо на Дурацовски, и неговата сестра Еми… Нè има, престојуваме во писмото на Дурацовски и Влада Урошевиќ и јас, коишто ја уредивме и ја промовираме оваа книга. Но, рака на срце, често престојува и тој во нашите прозни (и критички) писма. Спирала од книжевна (постмодернистичка, надреалистичка), поетичка и ноетичка блискост.

Книжевно-ликовен концепт

„Околу три по полноќ“ е книжевно-ликовна концептуална книга од самата идеја до последниот детаљ од нејзината реализација. Прегратката на текстуалното и визуелното што е типична за Дурацовски, зашто самиот е и писател и сликар, е аплицирана на повеќе нивоа. На ниво на нарацијата во текстот, на ниво на изборот на она за што се пишува/коментира/размислува; но и на ниво на ликовното, графичкото во книгата. Корицата е на Марко Трпески и таа ù останува верна на колажната постапка: врз маслото на Дурацовски „Академиjа Медиала“ од 1977 година е направена интервенција, вметната е фотографија од самиот Дурацовски на местото каде што на оригиналната слика е Леонид Шејка (еден вид алтер его на Дурацовски) и тоа во две варијанти: со и без костум. Оттаму, книгата може да се купи со две различни корици, како празничен и како делничен примерок, иако текстот внатре е сосем ист. (Ова потсетува на женскиот и машкиот примерок на култниот „Хазарски речник“ од Милорад Павиќ од 1984, но констелацијата е сосем поинаква.) Впечатливото графичко уредување на внатрешниот дел е на Емилија Харалампиева.

Дурацовски на фотографијата на корицата и на делничниот и на празничниот примерок држи џиновска стрелка од часовник и тоа совршено ѝ одговара на суштината на „Околу три по полноќ“, зашто целата книга колку што е книжевен часовник без стрелки, толку е и загубена и(ли) најдена стрелка за мерење на времето.

(Димитрие Дурацовски: „Околу три по полноќ“, Арс ламина, Скопје 2025)

(Авторката е писателка)

ЈАЗИКОТ НА КОЈ СЕ НАПИШАНИ, КАКО И СТАВОВИТЕ ИЗНЕСЕНИ ВО КОЛУМНИТЕ, НЕ СЕ СЕКОГАШ ОДРАЗ НА УРЕДУВАЧКАТА ПОЛИТИКА НА „СЛОБОДЕН ПЕЧАТ“