Скопје е најдобар пример како социјализмот може да создаде еден град и како капитализмот може да го фрли на колена. Скопје постои далеку пред идејата за социјална еднаквост, пред почетокот на индустриската револуција во светот и појавата на железницата како историска одредница на развојот на континенталните населени места. Тоа е факт. Но, Скопје десеткратно го зголемува своето население во периодот помеѓу 1945 и 1991 година – 90 отсто од општествените објекти се изградени во тој период, речиси сите мостови, речиси сите болници, противпожарни станици, школи, гимназии…

Tогаш е направено укоритувањето на Вардар, пошумувањето на Водно и Гази Баба, аеродромот, транспортниот центар, саемот и речиси сите спортски објекти. Затоа, фер е да се каже, иако треба признание да им се оддаде на градителите од периодот пред и по социјализмот, дека Скопје станува град за време на социјализмот и самоуправувањето и плодовите што денес ги береме се засадени во тој период.

Капиталистичко лудило

Земјотресот од 1963-та, не занемарувајќи ја помошта на светската солидарност, бил саниран најмногу со парите на солидарните југословенски републики и нивните социјалистички работни народи кои издвојувале 2 отсто од нивната плата цели 10 години за повторната изградба на Скопје. Не би било претерано да се каже дека социјализмот и самоуправувањето двапати го изградија овој град!

Сите имаме преференции во однос на економскиот систем – дали социјализмот е подобар од капитализмот, но, што ако ја поставиме дебатата на градско ниво? Што беше подобро за Скопје кое 45 години живееше во едната, а 30 години во другава денешна стварност?

Скопје 1991-та ја дочека како главен град на една од југословенските републики и беше град со сите нишани. Во рамките на градот Скопје тогаш функционираа многу повеќе јавни претпријатија, многу повеќе културни институции, спортски друштва и објекти, повеќе образовни установи и многу повеќе општествена моќ концентрирана во тогашните градоначалници и градски собранија. Скопје оттогаш ги нема своите Градски аптеки, своето Градско станбено претпријатие, Градските пазари, Градските гробишта, Градската топлификација… Во Скопје оттогаш е приватизиран дел од градскиот превоз, одземени му се образовни установи како Народна техника и Работничкиот универзитет, приватизирани се дури и најпопуларните културни манифестации како Скопскиот џез-фестивал, Скопско лето, Скопскиот фестивал, Златно славејче… Приватизирани се и објектите за спорт изградени со самопридонесот во 1974 година и донациите од странските држави (СРЦ Кале, Градски стадион, Расадник, Олимписки базен…).

Сите тие се приватизирани во капиталистичкото лудило од 90-тите години на минатиот век. Практично, сѐ што можело да работи профитабилно е дадено во приватни раце (праведно или неправедно сеедно, овде ги дискутираме перформансите, а не „грабежот“ на транзицијата) и Град Скопје е оставен само со непрофитабилните дејности и оние што е незамисливо да бидат приватизирани (комуналните претпријатија, гимназиите, пожарникарите…). Она што е задржано е дополнително цепкано на делови за профитабилните да можат да се приватизираат, а другите да останат во градски раце. Така, депонијата Дрисла е одвоена од градскиот комунален систем и продадена на стратешки инвеститор 20 години после лудите 90-ти, ист е случајот со СРЦ Треска, како и најфреквентните линии на ЈСП кои се дадени на приватни превозници. Градскиот станбен фонд не е разграбен од алчни капиталисти, туку од државата која го презеде градското станбено и целиот негов станбен фонд.

Ајде да пробаме да најдеме некакви светли страни на ова приватизирање на градот? Дали воопшто има такви? Дали се уште затворените и непрепродадени дуќани на ачик локации низ Скопје на некогашните Градски аптеки кажуваат дека нивната трансформација била успешна? Има ли во градов пофер цени, подобри лекови и повеќе дежурни аптеки денес, откако ова градско претпријатие престана да работи? И мораше ли да престане да работи, во услови на зголемена конкуренција? Една прошетка по главните скопски булевари кажува дека фармацевтскиот бизнис цвета и 4-5 водечки компании во тој бизнис денес се тепаат за подобра локација на своите сѐ побројни дуќани.

Дали скопските пазари се подобри денес од пред 30 години? Неколку од нив се затворени, некои од нив се претворени во трговски центри, некои се таксани за станбени згради… Но, што добија скопјани од нивната приватизација? Дали Скопје води подобри енергетски политики денес, без своја топлификација, или пред 30 години? Често се вртат стапките на домаќинства приклучени на топлификациската мрежа денес и тогашните приклучоци. Секако, неконтролираната урбанизација во минатите 30 години којашто стимулираше индивидуални објекти, наместо колективни, објективно ја намалува можноста таа стапка да расте. Но, ако градот имаше интерес да задржи и да приклучи што повеќе домаќинства на топловодната мрежа, тогаш урбанизацијата ќе се одвиваше во сосема друг правец.

Ист е и случајот со градските станови, кои што, без разлика како биле раскрчмени и каде завршиле парите, се главната причина зошто овој град не може да има ниту една конкретна станбена политика. Од илјадници станови на свое име, Град Скопје денес нема ниту еден, па според тоа не може ниту да влијае на цените за продажба и изнајмување, да прави интервенции во демографската и социјалната структура на зградите и маалата, да поставува стандарди во изградбата и одржувањето, а што е најважно, врзани му се рацете во однос на експропријацијата за изградба на инфраструктурни објекти (како улици, булевари, школи, паркови, игралишта и сл.). Тоа драстично ја зголемува цената на инфраструктурата што градот ја гради и многу често го спречува во намерите да отвори некој нов коридор.

Приватни и јавни дејности

Истава анализа можеме да ја направиме и во однос на образовните институции, културните манифестации и се друго што е приватизирано оттогаш. Дали зградата на Народна техника беше подобра кога нудеше бесплатни курсеви за сите, или денес кога е Факултет за туризам и менаџмент што можат да го посетуваат само оние што можат да го платат? Дали Работничкиот универзитет брои подобри денови денес раководен од приватна компанија, или порано кога годишно обучуваше над 3.000 работници? Дали Златно славејче е подобар фестивал денес, приватизиран, или пак, веќе замрениот Скопски фестивал во Универзална? Некој би рекол дека дури и приватизираните манифестации како Златно славејче, Скопско лето и Скопски џез-фестивал не би можеле денес да функционираат, ако се потпираат само на продажба на карти и спонзори, без сериозните јавни финансии што ги користат од градот и од Министерството за култура. Дали спортските објекти работат подобро денес отколку пред 30 години? Дали им се достапни на сите како некогаш или само на оние што можат да си дозволат изнајмување термини?

Дебатата за тоа дали некоја дејност подобро функционира приватизирана или раководена од јавниот интерес, е толку голема и широка што практично е невозможно да се дојде до заклучок што е подобро, без да се стават работите во контекст. Најчесто, фабриките работат подобро кога се водени од приватната иницијатива и желбата за профит. Но, со јавните дејности приказната е сосема друга. Аптеките, гробиштата, јавниот превоз, комуналните дејности итн. мора да бидат водени од јавниот интерес. Во Град Скопје речиси и да нема пример каде капиталот помогнал во развојот на градот. Увидувајќи ги овие неоспорни примери, секоја градска администрација треба да работи на проширување на овие дејности, а не на нивно приватизирање.

(Ставовите изнесени во рубриката „Колумни“ не се секогаш ставови и одраз на уредувачката политика на „Слободен печат“).