Дали се сеќавате на „Внатрешниот дијалог за Косово и Метохија“? Интернетот се сеќава: на Интернет сè уште има страница, со официјалниот, владин домен (unutarnjidijalog.gov.rs), со целосен наслов: „Официјално претставување на работната група за обезбедување поддршка на внатрешниот дијалог за Косово и Метохија“.

Сепак, љубопитниот читател, загрижен за прашањето за јужната српска провинција, таму тешко ќе се информира за опсегот на… она што претседателот Александар Вучиќ тогаш го иницираше во јавноста.

Сепак, далеку од тоа дека ставовите за Косово и Метохија никого не го интересираат. Најновиот пример е Владимир Костиќ, претседателот на Српската академија на науките и уметност (САНУ), кој заради едно негово неодамнешно интервју – при тоа, уште и погрешно цитирано, што не е никакво изненадување – беше изложен на баражен оган на социјалните мрежи и во настапите на некои интелектуалци. Се појави дури и некаква петиција насочена против него.

Распарталена комуникација

Скоро истото се случуваше пред рамно половина деценија, кога Владимир Костиќ беше нашироко цитиран и заради едно негово интервју дадено за Радио Белград. Костиќ тогаш изјави дека „некој мора да му каже на овој народ дека Косово веќе не е ни де факто ни де јуре во наши раце “. Набргу потоа, тој зборуваше за „Недељник“. Беше тоа во октомври 2015 година…

„Имам право на свое мислење по цена и да е погрешно. Меѓутоа, суштината на оваа приказна би требало да се искористи како можност, без оглед на тоа што јас се чувствувам повреден и лут, бидејќи сум обвинет дека сум предавник и морално чудовиште. Она што мене ми се случи покажува до кој степен во оваа држава е распарталена комуникацијата на научните, уметничките, интелектуалните, политичките, економските и сите други елити. Мојот случај мора да го одбележи почетокот на дијалогот. Но, никој во тој дијалог не смее ни да помисли дека е поголем Србин, ниту дека е поголем патриот од мене. Тоа не го дозволувам. Никому. Освен на мртвите кои го дадоа својот живот на Косово. Ним им симнувам капа … “, рече Костиќ.

Пет години подоцна, практично, се случуваат истите работи.

Владимир Костиќ не сака да влегува во полемика, која на некои јунаци од Инстаграм би им изгледала речиси како правдање, но неговите пријатели ни го свртеа вниманието на монографијата „Учество на Српската академија на науките и уметностите во внатрешниот дијалог за Косово и Метохија“, каде меѓу прилозите на сите академици се наоѓа и авторскиот текст на Владимир Костиќ. Монографијата, инаку, беше бесплатна, се даваше секому кој беше заинтересиран за неа, но се чини дека јавноста многу не се помачи за да дознае што предлага, во детаљи, претседателот најугледната српска институција – и не само тој – за Косово. Ние го пренесуваме текстот без модификација и скратување.

Шест точки за Косово и Метохија

Кога пред три години го претставив своето мислење за Косово и Метохија (КиМ), кое во поедноставена и површна интерпретација на кажаното предизвика радикално спротивставени ставови, имав предвид дека, по сите настани во долготрајни историски околности, не можеме да негуваме илузии за целосна, суверена политичка контрола врз овој простор. И тоа е прашањето на коешто иницијаторот на овој дијалог на самиот почеток, барем во форма на принципиелна позиција, требаше да даде одговор: Има ли можност за враќање на ситуацијата таму од пред (да речеме) 1998 година? Бидејќи, ако таквиот одговор го нема, како што претпоставувам дека го нема (ќе се радувам ако бидам аргументирано демантиран), се наметнува заклучок дека преговорите коишто би биле насочени кон одржлив компромис се нападно логични и неизбежни. Меѓутоа, со започнувањето разговори за КиМ, коишто САНУ, како што впрочем е и својствено за ваква куќа, ги прифати, мораше да се обезбеди претпоставка за целосна толеранција на различните мислења и ставови, не секогаш без безопасната стигматизација на неистомислениците.

Со одредено жалење, повторно во целост лично, имам впечаток дека оваа претпоставка не е исполнета, дека поединците, инаку на важни места во структурите власта, како и одделни институции и политички партии, побрзаа да ги ограничат можните линии на размислување, со цел своите критериуми да ги воспостават како единствено прифатливи (алтернативата е, се разбира, „предавство“). Без да навлегувам во мотивите на таквите постапки, лично сум на мислење дека тврдоглавото повторување на ставовите за „продажба“, „предавство“, „подарок“, „одрекување“ итн. од КиМ (би било добро навистина да станува збор за „продажба“, „предавство“, „подарок“, „откажување“ итн., затоа што во случај на реалноста на таквите активности од нив би можело со слободната волја на извршителите и да се откажат), како и со одбивањето на сите преговори, всушност, долгорочно се прави од Србија губитник, која достоинствено ќе ги чека туѓите и идните, според нас хипотетички корисни историски пресметки и промени, и ќе ги пропушти можностите да ги заштити своите интереси, или барем оние интереси што сè уште можеме да ги заштитиме.

Мислам дека, во суштина, се работи, дури и таму каде што не се доведува во прашање искреноста и патриотизмот, за неодговорност. Исто како што мислам дека е неодговорна и секоја политика која би влегла во преговори без, колку што е можно, јасно дефинирани „црвени линии“ за заштита на државните, граѓанските и националните интереси на Србија.

Србија би морала да знае „што и каде понатаму“, дури и ако другата страна, која ние навредливо ја нарекуваме Запад, всушност нема намера да нè прими во своите редови. Бидејќи нивната „благонаклонетост“ за обичниот граѓанин со текот на годините му изгледа исто толку ритуална, како и некои форми на неодговорен „патриотизам“ што самите го негуваме во Србија. Сметам дека изјавите, пред сè од некои политичари (од која било боја и ориентација), како што се „никогаш“ и „без алтернатива“ се неприфатливи. Бидејќи, што што ќе правиме кога и да е сега, кога знаеме што нема никогаш да направиме; и каде одиме ако возвишената и несомнена цел кон која се претпоставува дека се стремиме, не се исполнува? Затоа, верувам дека е неопходно да се продолжат преговорите во прифатлив формат и во таа прилика да се обидат да се најдат решенија кои:

1. Ќе ги заштитат по што е можно повисоки стандарди и организациски форми индивидуалните и колективните права на нашите сограѓани на КиМ;
2. Ќе обезбедат во потребна мера идентитетско присуство на Србија на тој простор, пред сè низ максимална можна заштита на културното, историското и уметничкото наследство на српскиот народ во КиМ, коешто во најголем дел му припаѓа на имотот и во доменот на СПЦ;
3. Проблемот со КиМ, што е несомнено клучен, треба да се разгледа во поширок контекст на важни прашања за иднината на Србија (социјални, политички, безбедносни, економски, демографски и сл.);
4. Во изборот на своите одлуки верувам дека Србија треба да се грижи да не биде повторно изолирана и исклучена од тековите на поширокото окружување на кое му припаѓа. Пркосот засилен со искуство, којшто и самиот го споделувам, дека изолацијата и санкциите наметнати врз Србија беа неправедни и деструктивни, е контрапродуктивен и, доколку се апсолутизира во политички став, е во спротивност со интересите на граѓаните, на народот и на државата (за бомбардирањето не говорам, бидејќи сум длабоко убеден дека станува збор за несомнен и неодговорен злостор – суровоста и ексклузивноста со кои беше спроведено тоа и денес ми се неразбирливи, но во сите идни размислувања мора да бидат земени предвид). Уште повеќе, изолацијата на Србија би била и конечен успех на нејзината хипотетски „проклети непријатели“ (под услов тие да постојат). Особено укажувам на тешките демографски, економски, технолошки и други последици од изолацијата, со што, за жал, имаме искуства од не толку далечното минато.
5. Иако се потпира на претходната теза, нашите стратегиски и политички избори мораат посебно да ги земат предвид исклучително тешките и сложени регионални односи, никако да не дојде во ситуација да бидеме остров окружен со „непријателски“ соседи. Иако делумно станува збор за блиски народи, се плашам дека нивните одлуки во ситуации на политички и стратегиски дилеми беа првенствено условени од нивните веќе избрани насоки за геостратегиски интеграции (т.е. ЕУ, НАТО, доминантното влијание на САД), со непочитување на принципот „право и правда“ заради своите партикуларни интереси.
6. Иако не постои единствено мислење, поточно, постојат целосно спротивставени ставови, официјалната политика, што ја поддржувам како индивидуа, е дека „европскиот пат“ е приоритет и пат што е најрационален за Србија од многу причини. Со изборот на своите одлуки и активности на темата за тековниот дијалог треба претпазливо да се настојува да не влеземе во ситуација трајно да се откажеме од своите стратегиски приоритети. Доколку, пак, и покрај прифатливиот политичка прагматизам од наша страна бидеме принудени да се откажеме од нив или да ги релативизираме, неопходно е претходно да се обидеме да ги дефинираме алтернативите од различни агли – и тоа е тема за посебен дијалог. Исклучивоста и брзината од кои било позиции несомнено ќе ни нанесат штета, исто како и инсистирањето на недефинирано долгиот статус-кво (кому, всушност, тоа најмногу му одговара, е прашање што исто така бара анализа), што никој не може да ни го гарантира и зашто првенствено мораат економистите и демографите да се изјаснат: колкава е цената што ќе ја плати Србија за статус-квото и дали може да ги издржи последиците во различните негови сценарија?

Конечно, несогласувањата околу покренатите прашања во никој случај не требало да бидат повод за меѓусебно непријателство, за обвинувања, за политички игри и понатамошни поделби на српското општество, а особено не за насилство. Верувам дека тоа е можно со зајакнување на институциите и со проширување на демократските простори во Србија, кои не се контрапункт (како понекогаш што нè убедуваат неодговорните поединци), туку синоним во процесите кои течат околу KиM.

Преземено од „Недељник“ од Белград