Në kuadër të shënimit të 80-vjetorit të Teatrit Kombëtar të Maqedonisë, më 25 janar do të shfaqet shfaqja premierë e shfaqjes “Deputeti i Popullit” nga Branislav Nushiq, me përshtatje dhe regji të Egon Savin.

Regjisori i kultit Egon Savin rikthehet në MNT pas një periudhe të gjatë. Kjo është shfaqja e tij e tretë në teatër dhe më parë ka vënë në skenë "Krim dhe Ndëshkim" (1994) dhe "Gënjeshtra dhe paralizë" (1996). Në shfaqjen “Deputeti i Popullit” të Branislav Nushiqit, luajnë një aktor të përzgjedhur dhe tashmë të dëshmuar: Aleksandar Mikiq, Darja Rizova, Toni Mihajlovski, Jordan Simonov dhe Tanja Kochovska.

Nga ana tjetër, Branislav Nushiq është një nga autorët më të vënë në skenë në skenën e MNT-së dhe ky “Zëvendës i Popullit” është prodhimi i tretë i dramës së njohur të Nushiqit. Me regjisorin serb Egon Savin biseduam pikërisht para shfaqjes premierë të shfaqjes.

Si lindi mundësia për të drejtuar sërish një shfaqje në Teatrin Kombëtar të Maqedonisë në Shkup?

- Unë e dua Shkupin dhe ju keni një teatër të shkëlqyer, ku dikur kam vënë në skenë dy shfaqje, "Krim dhe ndëshkim" dhe "Gënjeshtra dhe paralizë". Unë jam vazhdimisht në kontakt me këtë teatër dhe vazhdimisht jemi dakord dhe negociojmë diçka. Kësaj radhe ramë dakord që të punoja tekstin e Branisllav Nushiqit dhe përvjetori i teatrit përkoi bukur, sepse Nushiqi ishte drejtori dhe themeluesi i parë i këtij teatri.

Derisa ekzistonte Jugosllavia, unë kam punuar në të gjitha qytetet kryesore dhe teatrot kombëtare në mbarë vendin, dhe me sa di, të gjitha teatrot kanë vënë në skenë tekste të Nushiqit. Nuk kishte teatër jugosllav, jo vetëm kombëtar apo qytet, nuk kishte shtëpi të kulturës, kooperativë fshati apo teatër amator ku të mos vihej Nushiqi. Lirisht mund të themi se është një nga dramaturgët më të afirmuar në Ballkan. Kështu që nuk duhet të mendoni shumë nëse do të postoni një tekst nga Nushiqi.

Më pëlqejnë shumë dramat e tij civile si dhe melodramat e tij dhe deri më tani kam vënë në skenë disa nga pjesët e tij në teatro të ndryshëm. Rreth gjysmë viti më parë e kam bërë një përshtatje të tekstit “Zëvendës Popullor” bazuar në ngjarjet në Beograd dhe politikën si fatin tonë të përditshëm. E gjithë jeta jonë është kthyer disi në një eufori politike “për” dhe “kundër”. Ka përsëri ndarje të mëdha politike në Serbi, diçka që ndodhi këtu disa vite më parë. Ishte një rast për të bërë një përshtatje radikale të lojës së Nushiqit. Përgjysmova numrin e roleve, e ktheva një akt në një vepër me katër akte, por nuk mendoj se e lashë Nushiqin. Mora përsipër të shtoja disa gjëra, por ato janë shtesa mjaft të shkurtra.

Mendoj se Nushiqi është i vetmi gjeni i teatrit serb. Komedia serbe është domethënëse në kuadrin evropian dhe mendoj se vështirë se ndonjë kulturë ka një komedi kaq të fortë, duke filluar nga Steria Popović-i, përmes Branislav Nushiq-it e deri te Aleksandar Popović-i dhe Dushan Kovacević-i. Është kuarteti madhështor i komedisë serbe, nga i cili teatri mund të jetojë me dekada, në mos me shekuj.

Nushiqi e ka shkruar si komedi tekstin dramatik “Deputeti i Popullit”. Çfarë forme merr ajo përmes përshtatjes suaj?

– Shfaqja që kam vënë në skenë nuk është një komedi në kuptimin klasik. Domethënë, e qeshura nuk është qëllimi apo motivi i vetëm. Në këtë rast e qeshura është më shumë një tallje. Bëhet fjalë për një dimension satirik të zgjeruar të tekstit. Nushiqi në komeditë e tij ka shumë tema vodevile, por të gjitha këto i kam vënë në plan të dytë, sepse më e rëndësishmja për mua ka qenë skaji satirik, diçka e ngjashme me atë që ka në shfaqjen “I ndjeri”.

Qasja me një shprehje qesharake-të tmerrshme dhe groteske nuk është aq e motivuar teatralisht, sa është një domosdoshmëri që lidhet me përditshmërinë dhe realitetin tonë, mes asaj që jetojmë dhe asaj që shohim në televizion. Këto janë skena tmerri. Nuk mund ta hedhim më Nushiqin për ta bërë publikun të qeshë me humor me personazhe të lezetshëm dhe pak negativ. Këtu bëhet fjalë për një situatë sociale që ne si teatër duhet ta komentojmë, ta vëmë në dukje, ta vlerësojmë dhe në fund të fundit të vendosim edhe një lloj imperativi moral si shtyllë të vetë shfaqjes.

Ka shumë keqdashje mes njerëzve. Mentaliteti është bërë shumë më i keq se dikur, sepse të tilla janë rrethanat politike në të cilat jetojmë. Është normale që njeriu duhet t'u përgjigjet kërkesave të kohës dhe mjedisit ku jetojmë. Përshtatja ime e tekstit është një përpjekje për të arritur pikërisht këtë. Mendoj se këtë e kemi arritur në një masë të madhe pikërisht për shkak të thjeshtësisë së vetë historisë, e cila është e thjeshtuar, por edhe me aktorët e shkëlqyer në MNT, me të cilët është një kënaqësi e vërtetë të punosh.

Ndoshta publiku do të presë diçka shumë qesharake dhe në këtë kuptim mund të zhgënjehet pak. Do të them se Nushiqi nuk është më një teatër që argëton. Nuk është as teatër politik, sepse ky është një tjetër ekstrem. Është teatër më aktual dhe më i gjallë, sepse teksti, linjat dhe përmbajtja e veprës së Nushiqit mbartin vlera universale me një skaj serioz satirik.

A ka ndonjë mesazh që publiku duhet ta lexojë përmes shfaqjes?

– Jam pak i rezervuar përsa i përket idesë dhe nevojës që teatri të dërgojë mesazhe. Çdo performancë është një mesazh. Dhe mesazhi i kësaj shfaqjeje është komenti i situatave të tmerrshme politike në të cilat jetojmë. Dhe mendoj se është një problem i përgjithshëm, global. Nuk është vetëm problem i Serbisë apo i Maqedonisë, por i gjithë botës. Rreth nesh ka luftëra, mbretëron terrori dhe duhet pyetur se cila është rrënja e gjithë kësaj dhe nga vjen.

Dhe këto tekste dramatike janë drama të vogla familjare dhe ambicie të mëdha politike të njerëzve të vegjël të paaftë. Në kohën e Nushiqit personazhi Jevrem Protic nuk mund të bëhej deputet, por sot mundet. Jevrem Protic sot e kemi në të gjitha parlamentet e botës. Këta janë njerëz ambiciozë, gjysmë kompetentë, por mbi të gjitha të korruptuar që punojnë për interesa partiake, jo për popullin. Ky është mesazhi i shfaqjes.

Si ishte kastigu për rolet në shfaqje?

- Nuk kishte asnjë problem këtu. Bëhet fjalë për një tipologji dhe përzgjedhja e roleve dhe e aktorëve ka qenë shumë e lehtë. Këto janë tipa karikaturë të një mentaliteti në të cilin jetojmë prej qindra vitesh. Sigurisht, sipas cilësisë së aktorëve, mund të bëja tre ndarje për shfaqjen në MNT. Unë vendosa për këta pesë aktorë, megjithëse mund të kisha zgjedhur rreth pesëmbëdhjetë aktorë dhe aktorë të tjerë jashtëzakonisht të talentuar.

Pas rreth tetëdhjetë shfaqjeve që keni vënë në skenë në teatro të ndryshëm dhe keni qenë profesor në Fakultetin e Arteve Dramatike në Beograd për shumë vite, si ia arrini të ruani stilin tuaj dhe ta përpunoni shfaqjen në mënyrë unike?

- Pra, çdo shfaqje e bëj sikur të ishte e para. Ne, njerëzit e teatrit, nuk duhet të na kapërcejë rutina. Rutina është gjëja më e rrezikshme për njerëzit që punojnë shumë dhe që tashmë kanë bërë shumë. Kjo është arsyeja pse ju duhet të krijoni kushte psikologjike me të cilat do ta ndjeni çdo shfaqje të radhës si performancën e parë në jetën tuaj në përgjithësi. Nuk dua të them – dhe kjo e fundit, për të mos qenë shumë patetike. Por jam në një moshë të tillë që nuk e di vërtet se sa kohë do të drejtoj shfaqje. Kjo është arsyeja pse çdo lojë është e rëndësishme për mua. I jam përkushtuar plotësisht teatrit dhe kolegjit dhe është mënyra ime e jetesës. Prandaj është shumë e rëndësishme për mua që ajo që bëj të jetë e vlefshme jo vetëm për mua, por edhe për njerëzit me të cilët punoj dhe sigurisht për publikun. Kjo është e vetmja recetë.

Për sa i përket punës suaj mësimore me regjisorët e ardhshëm të teatrit, si e bëni dallimin mes kohës kur ishit student dhe kohës së sotme, e cila ka ndryshuar drastikisht në tridhjetë vitet e fundit?

– Moti ka ndryshuar vërtet. Hyra në teatër dhe fillova punë në kohën e Jugosllavisë socialiste. Kurrë më parë dhe kurrë më pas kultura nuk e ka pasur më mirë se në socializëm. Dhe që kur socializmi u shfuqizua zyrtarisht në të gjithë botën, kultura ka ngecur kudo. Shoqëria konsumatore dhe mentaliteti neoliberal, ku e vetmja gjë që ka rëndësi është fitimi, nuk mund të afirmojë vetëm një teatër që shërben për argëtim. Teatri serioz i artit ekziston ende në metropolet e mëdha, por ai është reduktuar në një ose dy teatro. Çdo gjë tjetër është shumë e vështirë për t'u arritur për të rinjtë. Ata duhet të afirmohen fuqishëm për të marrë mundësinë për të punuar në një nga teatrot e rëndësishme evropiane apo ballkanike.

Në këtë kuptim, brezi im kishte akses dhe kushte më të lehta për t'u futur në teatër në skenën e vogël, në teatër bëheshin shfaqjet e maturës, regjisorët e rinj ndihmuan më të moshuarit dhe kështu hodhën hapat e parë drejt skenës teatrore. Në vitet shtatëdhjetë të shekullit të kaluar, kur fillova të merresha me këtë punë, teatri po zgjerohej në të gjithë botën. Në atë kohë ishte shumë e rëndësishme, shumë popullore dhe shumë bukur të ishe regjisor. Pastaj kishte njëfarë kuptimi në shoqëri.

Sot, njerëzit nuk e njohin më se kush është apo çfarë është një drejtor. Na njihnin në rrugë. Ne ishim thjesht të njohur dhe ishte një kënaqësi e vërtetë për të rinjtë të angazhoheshin rreth teatrit. Atëherë ishte shumë më e lehtë, sepse kishte tre herë më shumë produksion, kishte më shumë teatro, u mbajtën më shumë premiera, u investuan më shumë burime financiare dhe natyrisht teatri ishte në qendër të vëmendjes sociale dhe kulturore. Sot jemi të margjinalizuar. Jo vetëm teatri, por e gjithë kultura është e margjinalizuar. Ndoshta nuk ka më njerëz që duan të blejnë kulturë ose të interesohen për teatrin.

Në këtë kuptim, si e fusni optimizmin tek studentët tuaj për të bërë teatër?

- Nuk ka nevojë që t'i gënjej apo t'u premtoj diçka të pamundur. Ata e shohin vetë. Edhe gjatë studimeve i përfshijmë në punën e teatrove dhe gjithçka është e qartë për ta. Para së gjithash, ata vetë duhet të kuptojnë se teatri është bota e tyre në të cilën ndihen mirë. Disa njerëz të talentuar, për disa arsye, nuk ndihen mirë në teatër. Disa njerëz të talentuar do të hyjnë në teatër dhe do të largohen nga teatri të zhgënjyer nga puna e tyre dhe nga qëndrimi i të tjerëve ndaj tyre. Dhe disa të rinj e njohin teatrin si diçka që e duan më shumë. Ata spontanisht fillojnë të jetojnë për teatrin dhe ia kushtojnë gjithë jetën teatrit. Këtu nuk ka rregulla. Edhe pse teatri është nëna e dikujt dhe njerka e dikujt, jo të gjithë i hedhin hapat e parë në teatër me të njëjtin sukses.

Por kjo është më pak e rëndësishme. Gjëja më e rëndësishme është që të rinjtë të ndjejnë se kjo është bota e tyre. Dhe në atë botë ata duan të qëndrojnë dhe të bëjnë diçka. Ka njerëz kaq të rinj dhe ambiciozë. Ka drejtorë të shkëlqyer dhe me ta kemi rinovuar departamentin. Epo, tani trendet në teatër po ndryshojnë dhe këtu të rinjtë e kanë pak më të vështirë sepse kanë nevojë dhe prirje të kopjojnë trendet evropiane. Nuk mendoj se është mirë. Duhet të hulumtohet në rrafshin e teatrit, letërsisë, gjuhës dhe publikut tonë autentik.

Ndryshe, gjatë kësaj periudhe studentët morën rolin kryesor shoqëror në Serbi në raport me fatin e të gjithëve ne. Dhe është madhështore sepse e gjithë lëvizja filloi nga Fakulteti i Arteve Dramatike në Beograd dhe tashmë ka insistuar për një grevë të përgjithshme në të gjithë vendin.

Ju përmendët tendencat e reja dhe disa vite më parë me pandeminë e Covid-it pati një eklips të plotë të artit teatror. Pastaj u shfaqën nënvariante të reja të teatrit. Në cilin drejtim mund të lëvizë arti i teatrit në të ardhmen?

- Është e vështirë të thuhet. Mendoj se tendencat e teatrit ecin me cikle. Nëse shikojmë në përgjithësi, ka teatër mainstream dhe alternativ kudo në botë. Rreth njëzet vjet më parë ndodhi një fenomen, kur në teatrot e mëdha hynë qasje alternative dhe trupat private filluan të merren me teatrin kryesor. Ka logjikën e vet sepse është shumë e vështirë të fitosh para me pararojë. Avangarda është shpesh e paarritshme për publikun. Njerëzit nuk e dinë se çfarë shikojnë. Pavarësisht se sa e shkëlqyer është performanca, ajo nuk mund të magjeps audiencën. Përmbajtjet që nuk janë mjaft pritëse, që nuk njihen sa duhet dhe që në fund të fundit nuk janë aspak të qarta, por krejtësisht të padisponueshme, tashmë po bëhen trend në teatrot e mëdha kombëtare.

Dhe trupat private jetojnë me shfaqje të njohura që njerëzit duan t'i shohin disa herë, sepse e mbajnë veten nga paratë që mbledhin në arkë. Ata nuk kanë subvencione shtetërore dhe teatrot alternative kalojnë dalëngadalë në një tjetër nivel, duke u shndërruar në teatro argëtimi me tematikë aktuale dhe politike, të gjitha të vendosura shumë saktë, shumë klasike dhe të menduara mirë.

Ndërsa nga ana tjetër ka eksperimentim në teatrot kombëtare. Madje mendoj se ka shumë eksperimente dhe vazhdimisht paralajmëroj të rinjtë që duan të jenë jokonvencionalë, gjë që është normale, por mendoj se publiku do të fillojë të shmangë teatrin eksperimental në shtëpitë e mëdha teatrore. Sa do të zgjasë ai fenomen eksperimentimi në shtëpitë kombëtare, nuk mund ta merrja me mend. Mendoj se tani është në lëvizje teatri politik, sepse nuk mund të bësh më teatër që nuk ka një mesazh të caktuar politik. Nëse asgjë tjetër, atëherë të paktën në kuptimin kritik për të vënë në dukje tmerret që na ka sjellë politika. Në të vërtetë, politika dhe politikanët që sollën botën në luftëra të mëdha - dhe mjerim - duhen parë me përçmim.

(Intervista është botuar në "Kulturen Pechat" numër 265, në botimin e shtypur të gazetës "Sloboden Pechat" më 25-26.01.2025)