Atanas Vangelov - "apostulli i humanizmit" maqedonas

kica kolbe
Kica Kolbe. / Foto: Arkivi i Shtypit të Lirë

“Nga çfarë përbëhet një jetë e bukur dhe e pasur me kuptim”, përmbledh Atanas Vangelov 2016 për romanin e Cvetan Todorov, “Aventurat e absolutit”. Gjatë ndarjes së papritur prej tij, këtë pyetje ia bëjmë vetes edhe ne.

Si njohje e jetës së tij, por edhe si mësim për veten tonë. Përgjigja na afron edhe më qartë me Atanas Vangelovin, pikërisht kur ai largohet fizikisht prej nesh. Për shumë mendimtarë si Vangelov, Cvetan Todorov ishte "apostulli i humanizmit". Ato cilësi e dalluan edhe Atanas Vangelovin. Ai është “apostulli i humanizmit” maqedonas. Ata që termin “humanizëm” e lidhin vetëm me emrin “humanizëm” në kuptimin humanizëm, kanë harruar se themeli i “humanizmit” sipas Kantit janë shkencat shpirtërore, por edhe e gjithë sfera e estetikës, krijuesja. Prandaj flitej për “edukatën humaniste”, që bashkonte të gjitha arritjet e kulturës botërore, nga ajo e lashta deri tek ajo moderne.

Si mundet ai projekt gjigant edukativ humanist të bëhet pasuria e njeriut, siç ishte me eruditin Vangelov? Me instrumentin e kulturës – leximin! Është e nevojshme të lexohet ditë e natë, që nga fëmijëria deri në pleqëri, për të mbledhur ato njohuri për letërsinë që ka stolisur Atanas Vangelov. Mendimi ka nevojë për ushqim, është në letërsi”, ka shkruar ai së fundmi.

Në fakt, përgjigjen e pyetjes “çfarë është një jetë e bukur dhe e pasur me kuptim” e japin gjithmonë ata që do të mbeten pasi të largohemi vetë nga kjo botë. Vdekja mpreh shikimin e më fisnikut, më të çmuarit te njeriu. Artin e të jetuarit "jetë të bukur dhe të pasur me kuptim", Atanas Vangelov e njohu në jetën e Marina Cvetaeva: "Jeta me urdhër të bukurisë"!

Një zë i palëkundur polemik

Jeta “sipas urdhrit të së bukurës” kishte për qëllim që ai, si dhe për Cvetaevën, të jetonte sipas “urdhrit të së vërtetës”. Sepse bukuria nuk është e mundur pa të vërtetën, pa drejtësinë, pa guximin intelektual dhe krijues. Atanas Vangelov ishte një nga zërat më elokuent stilistik, por edhe me të vërtetën më të palëkundurit polemikë në letërsinë maqedonase. Ata që kujtojnë polemika e tij të viteve shtatëdhjetë dhe tetëdhjetë, e dinë se në çfarë vorbulle u zgjua ky interpretues i zjarrtë i letërsisë, i cili ishte aq i rafinuar dhe shpirtëror në stilin e mendjeve më të mira franceze.

Për qëndrueshmërinë e tij me të cilën ekspozoi dukuritë negative në letërsinë maqedonase, çmimi ndonjëherë ishte stigma politike. Për një kohë të gjatë ai e veshi me dinjitet, në heshtje, gjatë gjithë kohës i vetëdijshëm se nuk ishte i preferuari në mesin e disa elitave shkrimore me ndikim, veçanërisht atyre që ishin gjithmonë afër politikës së lartë në Maqedoninë socialiste. Për mua, nga ana tjetër, guximi polemizues më bëri ta përjetoj gjithmonë Atanas Vangelovin si një “shpirt të ri përjetësisht”. Prandaj u befasova shumë nga vdekja e tij e papritur, sepse e dija se ai kishte një mendim kaq të ri, të gjallë, sa kishte shumë plane të tjera!

Mendimi i tij i qartë, që admironte kultivimin letrar, e bëri atë për brezin tim të viteve tetëdhjetë një kritik kulti. Nga ai mësuam të gjithë, dhe sigurisht ata që nuk e donin dhe e refuzuan për shkak të papajtueshmërisë së tij me posterin, stereotipiken, mesataren në letërsinë maqedonase. Ai vetë nuk e krahasoi veten me bashkëkohësit e tij vendas maqedonas. Ai krahasohej me bashkëkohësit më të mirë evropianë dhe botërorë, por edhe me paraardhësit e tij shpirtërorë. Sepse e dinte se nuk ka krijues pa “paraardhës”.

Madhështia morale dhe intelektuale e Atanas Vangelovit doli në pah në analizën e prozës së re maqedonase në dy vitet e fundit. Ai kishte dhuntinë e admirimit të veprës së shkrimtarëve më të rinj, më pak të njohur. Ai ishte në gjendje ta lokalizonte qartë autorin maqedonas në një kontekst më të gjerë. Kriteret me të cilat ai mati ishin ato të vlerave të vërteta letrare evropiane, të cilat ai i mësoi duke lexuar në origjinal veprat e Roland Barthes, Julia Kristeva, Shkolla Franceze e Letërsisë dhe Filozofisë, të cilat e formësuan atë po aq fort sa veprat e Formalistët rusë.. Ai jetoi dhe punoi në gjuhë dhe gjuhë, duke interpretuar çdo shkrim të shenjtë me saktësi, siç bënin eksegetët më të mirë letrarë. Esetë dhe analizat e tij janë një dëshmi e shkëlqyer se sa shumë lexoi, sa shtresa njohurish dhe kuptimi përmbante secili mendim i tij.

Ai kurrë nuk shkroi për Evropën dhe "vlerat evropiane" në frymën e pamfleteve politike, por i dëshmoi ato vlera me mendimin e tij. Atanas Vangelov shkruante në Shkup, por në mendjen e tij, në dialogun me mendimtarët, ishte vazhdimisht në Paris apo Berlin.

Duke ditur që koha e tij me ne ishte e shkurtër, ai ia doli të na linte “betimin” në një projekt gjigant. Ai na kujtoi “se ka një themel graniti dhe të shëndoshë të entitetit etnogjeografik Maqedoni”. Ai themel për të është Blazhe Koneski. Rrallëherë lidhja e thellë me atdheun, me kulturën, me gjuhën si “entitet etnogjeografik Maqedoni” është formuluar aq qartë sa në interpretimin e tij të lirikës dhe teorisë gjuhësore të Koneskit. Nga trilogjia ka mbetur vetëm pjesa e tretë, ajo për veprën në prozë të Koneskit, të cilën ai e shkroi ditë më parë ishte pothuajse gati. Ajo që ai e quan "entiteti etnogjeografik Maqedoni" është në fakt një emër tjetër për mendimin e Koneskit për "gjuhën si atdheun tonë të vetëm". Gjuha është shtëpia, dhe “themeli” i saj është hedhur në veprën e Koneskit. Vangelov na tregon me trilogjinë e tij se sa herë që sulmohet ashpër Koneski, gjuha maqedonase sulmohet si “atdheu ynë i vetëm”. Ai atdhe është më i gjerë se kufijtë politikë. Gjuha maqedonase është paradigma në të cilën mund të njihet çdo maqedonas, pavarësisht se ku ndodhet.

Mendimi dhe vepra e gjallë

Vangjelovi në mënyrë profetike e përmbushi zotimin e tij, "sfidën dhe detyrimin" e tij në lidhje me Koneskin dhe gjuhën dhe kulturën maqedonase në tërësi. Për shkak se ai ishte trim dhe nuk lajkatonte asnjë qeveri, përveç autoritetit të mendjes, krijimtarisë dhe kulturës në kuptimin më të mirë të arsimtarit evropian, Vangelov u kërkoi shkrimtarëve maqedonas "të përfshihen në jetën publike". Në këtë “botë të munduar dhe të errët” të tregojnë me zërin e tyre polemik se “janë gjallë”. Me të drejtë, sepse një shkrimtar i heshtur dhe me takt tradhton veten dhe veprën e tij. Prandaj Atanasi na thotë kaq qartë neve, shkrimtarëve, të bëhemi të zhurmshëm, të vërtetojmë se ekzistojmë, se jemi këtu, se “ajo macja” nuk na “hëngri gjuhën”. Pse? Sepse për një “jetë të bukur dhe të pasur me kuptim” nuk mjafton vetëm të mbijetosh. Është e rëndësishme të flasim me guxim dhe publikisht si shkrimtarë atë që mendojmë. Sepse “mbetet vetëm ajo që është e shënuar, e emërtuar”, na thotë ai.

Në një nga intervistat e fundit ai shpjegon arsyen pse shkrimtarët maqedonas duhet të jenë më të zhurmshëm tani. “Sepse ai që konteston gjuhën dhe identitetin tuaj ju konteston automatikisht si ekzistencë (jetë). Kjo është një lloj marrëzie. Ai të thotë se ti nuk ekziston dhe harron se, me faktin e thjeshtë që të thotë që nuk ekziston, të vërteton se - ti ekziston. Kjo është 'po' e fshehur për çdo mohim për të cilin flet A.. Kami në librin e tij tashmë klasik Njeriu rebel (1951).

Atanasi e përmbushi shkëlqyeshëm detyrimin ndaj të parëve dhe paraardhësve të tij. Ai tani po largohet fizikisht nga bota, por është kaq i gjallë në mendimet dhe veprat e tij!

 

Burimi: Deutsche Welle

I dashur lexues,

Qasja jonë në përmbajtjen e internetit është falas, sepse ne besojmë në barazinë në informacion, pavarësisht nëse dikush mund të paguajë apo jo. Prandaj, për të vazhduar punën tonë, kërkojmë mbështetjen e komunitetit tonë të lexuesve duke e mbështetur financiarisht Shtypin e Lirë. Bëhuni anëtar i Sloboden Pechat për të ndihmuar objektet që do të na mundësojnë të ofrojmë informacion afatgjatë dhe cilësor dhe Së bashku të sigurojmë një zë të lirë dhe të pavarur që do të jetë GJITHMONË NË ANËN E POPULLIT.

MBËSHTETNI NJË SHTYP TË LIRË.
ME SHUME FILLESTARE 60 DENARË

Video e ditës