Триесет и пет години откако во нуклеарната централа во Чернобил во Украина се случи експлозијата и најтешката нуклеарна несреќа во историјата, фисиската реакција повторно тече во ураниумското гориво закопано длабоко во салата на реакторот.

„Тоа е како жар на скара“, вели Нил Хајат, хемичар за нуклеарни материјали од Универзитетот Шефилд во Велика Британија. Украинските научници се трудат да утврдат дали реакцијата сама ќе се угаси или ќе бидат потребни вонредни интервенции за да се спречи нова несреќа, пишува списанието Сајанс.

Сензорите покажуваат се поголем број неутрони, што е сигнал за фисија, кои струјат од една непристапна просторија, извести минатата недела во текот на расправата за демонтажа на реакторот Анатолиј Дорошенко од Институтот за безбедносни проблеми на нуклеарните електрани (ИСПНПП) во Киев во Украина.

„Не можеме да ја исклучиме можноста од хаварија“

“Има многу неизвесност, но не можеме да ја исклучиме можноста за несреќа. Бројот на неутрони полека расте”, рече Максим Савељев од ИСПНПП, кој им сугерираше на експертите уште неколку години да откријат како да ја смират заканата. Секое решение внимателно ќе го следат експерти од Јапонија, која сè уште се справува со последиците од нуклеарната катастрофа пред 10 години во Фукушима, забележува Хајат, додавајќи дека тоа се опасности од слични размери.

Духот на самоодржлива фисија во урнатините на нуклеарната централа веќе долго време се надвиснува над Чернобил. Кога дел од јадрото на реакторот број четири се стопи на 26 април 1986 година, прачки за гориво од ураниум, нивна обвивка од циркониум, контролни прачки од графит и песок беа вметнати во јадрото за да се изгасне пожарот, а потоа се стопија во лава. Таа лава потона во подрумот на салата на реакторот и се зацврсти во формации наречени материјали што содржат гориво (ФЦМ). Материјалите содржат околу 170 тони радиоактивен ураниум, или околу 95 проценти од оригиналното гориво.

Бетонско – челичен саркофаг, наречен Засолниште, подигнат една година по несреќата, кој содржи остатоци од реакторот број четири, овозможи продирање на дождовницата. Бидејќи водата ги забавува или смирува неутроните и со тоа ги зголемува шансите за распад на јадрото на ураниум, пообилните дождови понекогаш би можеле да го зголемат бројот на неутрони. После поројниот дожд во јуни 1990 година, „набљудувач“ односно научник од Чернобил, кој ризикува изложеност на зрачење со влегување во оштетена реакторска сала, распрсна раствор на гадолиниум нитрат кој апсорбира неутрони во ФЦМ, за кој тој и неговите колеги стравуваа дека може да стане критичен. Неколку години подоцна, прскалки со гадолиниум нитрат беа поставени на покривот на Засолништето. Но, спрејот не може ефикасно да навлезе во некои подрумски простории.

Официјални лица во нуклеарната централа во Чернобил претпоставуваа дека секој ризик ќе исчезне откако беше поставена масивната Нова безбедносна рамка (НУК) над Засолништето во ноември 2016 година. Изградбата вредна 1,5 милијарди евра требаше да го обезбеди Засолништето за да може да се стабилизира и на крајот да се расклопи. НУК, исто така, го спречува продирањето на дождот и, откако е инсталирана, бројот на неутрони во повеќето области на Засолништето е стабилен или опаѓа.

Бројот на неутрони расте

Сепак, на некои места бројот на неутрони започна да расте, на пример, тој е двојно зголемен во последните четири години во просторијата 305/2, каде што тони ФЦМ се закопани под урнатините. Моделите на ИСПНПП сугерираат дека сушењето на гориво ги прави неутроните уште поефикасни при расцепување на јадрата на ураниум. “Тоа се убедливи и веродостојни податоци. Едноставно не е јасно за што станува збор”, изјави Хајат за Сајанс.

Таа закана не може да се игнорира. Како што водата се повлекува, постои страв дека „реакцијата на расцепување ќе се забрза експоненцијално“, истакнува Хајат, што доведува до „неконтролирано ослободување на нуклеарната енергија“. Нема шанси да се повтори 1986 година, кога експлозија и пожар ширеа радиоактивен облак над Европа. Неконтролираната реакција на фисија во ФЦМ може да се распрсне откако топлината ќе ја зоврие преостанатата вода. Сепак, забележува Савеjeев, иако секоја експлозивна реакција би била ограничена, тоа може да доведе до колапс на нестабилни делови на разнишаното Засолниште, полнејќи го НСЦ со радиоактивна прашина.

Решавањето на новата закана е застрашувачки предизвик

Нивото на зрачење во просторијата 305/2 спречува луѓето да се приближуваат и да инсталираат сензори. Прскањето гадолиниум нитрат на нуклеарни остатоци не е опција, бидејќи тие се покриени со бетон. Постои идеја да се направи робот што може да издржи интензивно зрачење доволно долго за да отвори дупки во ФЦМ и да вметне цилиндри од бор, кои би функционирале како контролни прачки и би собирале неутрони. Во меѓувреме, ИСПНПП има намера да го засили надзорот над две други области каде што ФЦМ може да стане критичен.

Враќањето на реакцијата на фисија не е единствениот предизвик со кој се соочуваат чуварите на Чернобил. Под интензивно зрачење и висока влажност, ФЦМ се распаѓа и создава уште поголема радиоактивна прашина, што ги комплицира плановите за демонтажа на Засолништето. Отпрвин, формацијата на ФЦМ е наречена Слонова нога зошто беше толку тврда што научниците мораа да користат пушка Калашников за да отцепат парче за анализа. „Сега тој повеќе или помалку има конзистентност на песок“, вели Савељeв.

Украина веќе долго време има намера да го отстрани ФЦМ и да го чува во геолошко складиште. До септември, со помош на Европската банка за обнова и развој, има намера да донесе сеопфатен план за елиминирање на ФЦМ. Но, можеби ќе биде потешко отколку што се мислеше да се закопаат активните остатоци од реакторот внатре во Засолништето, заклучува „Сајанс“.