Хибридната збирка со куса проза, филмски рецензии, интервјуа и есеи со наслов „Јазикот е чудна ѕверка“ на Марина Костова, во издание на „Или-Или“, беше промовирана деновиве во „Буква“, а книгата ја открива нејзината љубов кон пишувањето и кон зборот.

Речиси да нема филмски фестивал кај нас на кој не сме се сретнале со Марина Костова. Таа е наградувана новинарка и филмска критичарка и на средбите главната дискусија била околу филмската уметност. Авторка е и на монографијата „Манчевски“ и на книгата „Дожд, светот за ‘Пред дождот’ на Милчо Манчевски“, кои како македонски артефакти се достапни во повеќе од 120 национални и универзитетски библиотеки во светот. Претседателка е на Националната секција на Меѓународната федерација на филмски критичари – ФИПРЕСЦИ. „Јазикот е чудна ѕверка“ е прва нејзина книга во која ја запознаваме не само како новинарка, туку и како писателка, а тој факт отвори нови хоризонти за разговор.

Какво е чувството кога цел живот се доживуваш како новинарка, а сега читателите те препознаваат и како писателка?

– Многу чудно, просто нестварно. Никогаш не се доживував себеси како раскажувачка, туку повеќе како аналитичарка, оти новинарската работа се занимава со факти. Но, токму подготовката на оваа книга ми го прошири разбирањето на она што е текст во поширока смисла – и како проза и како ненаративен запис.

Зошто јазикот е чудна ѕверка?

– Затоа што животот е чудна ѕверка. А јазикот, во суштина, е живот.

Што во животот те однесе во новинарската професија, во која потесна специјалност ти е филмската критика?

– Сакав да станам новинарка уште од петто одделение. Тогаш највозбудливо ми беше пишувањето, ама особено тоа што оваа професија ја почувствував како многу динамична, која не те врзува за едно место и постојано си во движење. Првиот филм во животот в кино го гледав на 5-6 години, во киното во Крушево каде што летував, беше некој Џејмс Бонд. Додека растев, како никогаш да не излегов од кино, сѐ што знам за филм, всушност, научив во кино. Од мала, филмовите ги доживував како муабет со авторот, а тој дијалог ми остана како основа и кога професионално почнав да се занимавам со филмска критика. Мојата прва рецензија беше за „Дракула“ на Копола, филм што годинава слави 30 години, ама кај нас дојде во 1993-та, па имам уште една година до мојот личен јубилеј.

Често кажувам дека кога сум на фестивали, гледам по 5-7 филма на ден. Ако се добри е радост, но ако се лоши, тоа е како да си поминал 14 часа на ден со многу досадни луѓе што ти ја пијат енергијата. Но, има една квака – ако по шест лоши филмови има еден добар, тоа толку те крева, како да си се заљубил, веднаш ги забораваш лошите. Порано ми се случуваше да се заљубам 3-4 пати на еден фестивал, сега ако се заљубам еднаш – среќна сум.

Книгата е хибридна збирка со куси лични истории, рецензии, интервјуа и есеи. Имајќи предвид дека си уредничка во медиум, како течеше составувањето на нејзината содржина и уредувањето на книгата?

– Всушност, јас никогаш не ни мислев да напишам книга. Сѐ почна во првите месеци на пандемијата, кога сѐ наоколу се смири, се забави, се стиши, и во таа глува тишина почнав да ги слушам репликите што од некоја причина сум ги запаметила, повеќе како мелодија, врзани за настани од детството. Можеби поради тишината, во моментот кога се сетив на тие реплики, се сетив и на сликите, доста детални, кои се врзани за зборовите. И така, почнав да ги запишувам тие куси лични истории и под хаштагот #DeepPoolsOfNostalgia да ги објавувам на Фејсбук.

Се изненадив колку многу луѓе се осетија допрени од тие лични истории и колку многу охрабрувања добив да ги соберам во книга. Потоа, сфатив дека можам да ги измешам со други различни видови текст – рецензии, интервјуа, записи, есеи, па дури и едно фан писмо што му го пратив на Ентони Лејн, мојот омилен филмски критичар од „Њујоркер“, за еден негов текст за Макс Опулс што многу ми се допадна.

Ме изненади и дека повеќемина ми кажаа оти некои од кусите лични истории ги доживуваат како краток филм.

Кога ја склопував книгата, како уредничка ми беше јасно дека првите десет текста мора да се ударни за да го постават ритамот, а другото беше буквално случајно редење. Искрено, воопшто не бев сигурна дека книгата функционира како таква, сѐ до моментот кога го прочитав првиот пробен примерок – тогаш ми се виде лесна и со убав тек, па ми олесна (ха-ха).

Зад себе имаш огромно новинарско искуство и багаж со текстови објавени во повеќе медиуми. Дали можеби оваа книга отвори архиви за уште неколку нови, или во неа го стави тоа што најмногу сакаше да биде објавено?

– Не знам, изборот за оваа книга беше повеќе интуитивен, како да си ставам некоја тенка црта под сѐ што сум напишала. Или пак, како избор на неопходни, а омилени нешта што решаваш да ги земеш кога мора да си одиш.

Прекрасен поговор за книгата напиша Милчо Манчевски, кој на едно место вели: „Таа го сака секој збор, а го одбира најсоодветниот“. Како ги мериш зборовите во твоите текстови?

– Со Милчо ја споделуваме истата почит, просто пиетет, за зборот, но и истата строгост и штедливост за трошење на зборот. Најважно ми е зборот да е вистинит и најсоодветен за она што сакам да го кажам, текстот мора да биде чист, јасен, без грам сало. Презирам криење зад лавина од зборови (криење став или криење немање став), тоа е лицемерно и нечесно.

Ме ужаснува помислата дека живееме во исклучително значајно историско време, особено за нашата држава, а за 20, 30, 50 години единственото сведоштво што ќе остане од тоа се куп испразнети флоскули. Што значи „крвавиот четврток“ или „црниот понеделник“ или „немилиот настан“? Тоа, просто патолошко, одбивање да се именуваат нештата со правите зборови е клучно за колективниот самозаборав на оваа култура. А, и за патолошкото уживање во тој самозаборав.

Добитничка си на највисоката државна награда за новинарство и публицистика „Мито Хаџи Василев – Јасмин“. Како од таа позиција гледаш на тоа што се случува во македонското новинарство (паднати стандарди, појава на лажни вести, копи-пејст новинарство) во последниве години?

– Уште го мислам истото што го кажав при приемот на наградата во 2018 година:

„Цензура и автоцензура има уште. Стотици новинари се без работа, а и поголемиот број вработени работат во прекаријат. Кога сега мислам за слободата на медиумите, повторно ме мачи истото прашање за кое пишував во 2009: Слобода за што? Вистинското прашање не е дали и колку се медиумите слободни, туку за што се слободни? Дали се слободни да плукаат по сè и сешто, а најмногу по ривалите на своите газди? Или се слободни да мислат со своја глава, да поставуваат разумни и логични прашања и упорно да инсистираат на одговори, дури и тогаш кога премиерот и министрите, па и газдите сметаат дека ‘не е сега време за тоа’?

Дали новинарскиот еснаф е слободен да ги компромитира професионалните стандарди и професионалната одговорност заради лични кариеристички побуди? Или е слободен проактивно да ги штити работните и професионалните права на новинарите и во однос на власта и особено во однос на работодавците? Дали новинарите кај нас сакаат да бидат слободни да мислат, пред сè, на професионалните стандарди за објективност и вистина?

Посткомунистичката транзиција во Македонија ги дилетантизира сите професии, а тоа најмногу се гледа во новинарството. Медиумите се дилетантизирани и инструментализирани во борбата меѓу политичките партии и меѓу посткомунистичките газди. ‘Најпогубно за новинарството денес е што секој поголем бизнисмен има свој медиум, секој среден бизнисмен има свој новинар, а зад секој од нив стои некоја партија’, забележа луцидно покојниот карикатурист Делчо Михајлов уште на почетокот на 2000-те. А дилетантизирањето на голема врата отвори простор за корупција, без оглед дали е финансиска или политичка. Последица на тоа е сеирџискиот, дилетантски и скандализирачки однос на медиумите кон нашата реалност.

Стварно, живееме во време на ‘пост-вистина’ или ‘алтернативна вистина’ и лажни вести, и дури и кај нас политичарите почнаа да го користат терминот ‘лажна вест’ заради дискредитација на новинарството. Ама драги колеги, верувам сите знаеме дека лажните вести не се најголемиот непријател на новинарството. Најголемиот непријател е мрзливото новинарство – препишувачко, без независна проверка на фактите, со глумење балансираност, неодговорно и некомпетентно. Лошото, мрзливо новинарство ја уништува способноста на слободните медиуми и ја поткопува довербата на јавноста во седмата сила. Тој медиумски квазибаланс, мотивиран од опортунистичко одбивање да се преземе професионалната одговорност, е најголемиот злотвор кој најмногу придонесе вредноста на борците за слобода да се изедначи со онаа на борците против слобода“.

Денеска се чудам, но и резигнирана сум што речиси никој, не само во новинарството, туку и во која било јавна професија, не се прашува – слобода за што?

Како заменичка на главниот уредник, порано во „Вест“, а сега во дигиталната редакција САКАМДАКАЖАМ.МК, во кој правец би се развивала дефиницијата на новинарството, но и на филмската критика?

– Нашата професија е во најголемата криза од постоењето – стана ретка, загрозена ѕверка, а со тоа во огромна мера се загрозува и нејзината вредност како јавен интерес. Поради тоа што можностите за финансирање, особено на дигиталните редакции, се нестабилни и ограничени, платите се ниски и сѐ почесто новинарите не менуваат само медиум туку менуваат професија. Исто така, нарушен е и природниот растеж на редакциите – поради нестабилното финансирање тешко се подмладува кадарот кој може да учи и да се развива во редакцијата, младите новинари не можат да си го најдат своето место во неа.

Најстрашна е и медиумската неписменост, не само на новинарите, туку и на публиката. На пример, стана практика на социјалните мрежи да не се споделува текст сосе оригиналниот линк, туку само принтскрин од насловот, без дури и да се гледа од кој медиум е. Споделувањето е масовно, па дури и од луѓе што се сметаат за интелектуалци, та врз основа на тие принтскринови дури се формира и мислење за дадената тема. И што имаме – нашата професионална новинарска работа се сведува на меме за забава.

Со филмската критика, како впрочем и со театарската, танцовата, ликовната, состојбата е уште подепресивна, оти проблемот веќе не е дека нема професионална критика во медиумите, туку дека нема ни културни рубрики. Замисли, творештвото и културните политики, еден премногу важен сегмент од општественото живеење, е речиси избришан во медиумите. Тоа веќе има огромни последици врз формирањето на вредносниот систем не само во културата, ами и во целото општество. И тоа не е само кај нас, за жал, веќе е светски процес. Затоа, мислам дека проектите како „Културен печат“ и твојот личен ангажман и придонес, Тони, се едно херојско дело.

Пишувањето филмски критики и членството во ФИПРЕСЦИ ти даваат можност да погледнеш што се случува надвор од нашите граници. Го има ли истиот третман критиката надвор и кај нас?

– Македонската секција на Меѓународната федерација на филмски критичари – ФИПРЕСЦИ има 8 членови, искусни професионалци кои, исто така, учествуваат и во жиријата на критиката на филмските фестивали. Тоа е бесценета можност за учество во квалитетни дискусии за филм и уметност. На почетокот на месецов бев на Генералното собрание на ФИПРЕСЦИ на фестивалот во Мишколц, Унгарија. Моите колеги од Европа, Азија, Африка, Америка велат дека состојбата со филмската критика е повеќе или помалку – еднакво лоша секаде. Има огромен притисок од индустријата за забава врз медиумите кои, поради тоа што и самите се во криза, мора да отстапуваат повеќе простор за забавни содржини – интервјуа само со ѕвезди, извештаи од црвени килими и слично, а многу малку простор има за професионална филмска критика и не може да се живее само од тоа. Дури и прочуени критичари во големи медиуми го губат просторот или, пак, од нив се бара да известуваат и од црвениот килим. Тоа е еден процес што се продлабочува последниве 20 години и веќе никој не е оптимист дека ќе биде подобро.

Но, она што е специфика за македонскиот културен простор не е само што нема место за професионална критика на творештвото, туку што отровот и малограѓанското скандализирање се доминантен дискурс. Целото наше општествено живеење е потопено во отров, чемер и јад, а социјалните мрежи дополнително го засилуваат, така што, за жал, Златна Македонија е едно доста нездраво место за живот.

(Интервјуто е објавено во „Културен печат“ број 148, во печатеното издание на весникот „Слободен печат“ на 1-2 октомври 2022)