Η αναποτελεσματικότητα των Ηνωμένων Εθνών 75 χρόνια μετά την ίδρυσή τους ώθησε τον εξέχοντα ειδικό στις διεθνείς σχέσεις Thomas Weiss να χρησιμοποιήσει το ερώτημα που πολλοί σε όλο τον κόσμο κάνουν φωναχτά ή σιωπηλά: «Θα ήταν καλύτερα ο κόσμος χωρίς τον ΟΗΕ;» για τον τίτλο του το νέο του βιβλίο.

Στο βιβλίο, ο Weiss υποθέτει προς ποια κατεύθυνση θα κινηθεί ο κόσμος εάν οι ηγέτες των Συμμάχων Δυνάμεων - Ουίνστον Τσόρτσιλ, Φράνκλιν Ρούσβελτ και Ιωσήφ Στάλιν - δεν συμφωνούσαν ότι ήταν απαραίτητος ένας νέος παγκόσμιος οργανισμός, μετά την Κοινωνία των Εθνών, που θα είχε να φροντίσει για την ειρήνη και να σταματήσει τις συγκρούσεις για να αποτρέψει έναν άλλο παγκόσμιο πόλεμο. Υπογραμμίζει τα δυνατά και τα αδύνατα σημεία ενός οργανισμού όπως ο ΟΗΕ, τις επιτυχίες και τις αποτυχίες του, χωρίς να επιβάλλει οριστική κρίση, αλλά προσφέροντας δύο παράλληλες εναλλακτικές ιστορίες – πώς θα ήταν ο κόσμος στην αρχή της νέας χιλιετίας χωρίς τα Ηνωμένα Έθνη. και πώς θα ήταν αν ο παγκόσμιος οργανισμός στα πρώτα 70 χρόνια της ύπαρξής του ήταν πιο δημιουργικός και αποτελεσματικός; Θα ήταν ο κόσμος πιο επικίνδυνος, πιο μολυσμένος, πιο πολεμικός, πιο ασταθής ή φτωχότερος από ό,τι είναι σήμερα;

Αυτά τα ερωτήματα τέθηκαν δύο χρόνια πριν από τη στρατιωτική εισβολή της Ρωσίας στην Ουκρανία, στην οποία τα Ηνωμένα Έθνη, το παγκόσμιο ειρηνευτικό σώμα, δεν είχαν καμία επιρροή, εκτός από τις προσπάθειες εξαγωγής σιτηρών από εμπόλεμες χώρες.

Οι απογοητεύσεις του Γκουτέρες

Ο πόλεμος είναι πιθανώς η τελευταία προειδοποίηση για μια ενδελεχή μεταρρύθμιση των Ηνωμένων Εθνών. Αυτό αναγνωρίζεται από τον Γενικό Γραμματέα Αντόνιο Γκουτέρες, ο οποίος, απευθυνόμενος στους ηγέτες των επτά πιο ανεπτυγμένων δημοκρατιών στη Χιροσίμα, είπε ότι το Συμβούλιο Ασφαλείας πρέπει να αναδιοργανωθεί για να ανταποκριθεί στις νέες προκλήσεις και όχι σε αυτές του 1945, όταν καθορίστηκε.

– Η παγκόσμια οικονομική αρχιτεκτονική του Συμβουλίου Ασφαλείας των Ηνωμένων Εθνών είναι από καιρό ξεπερασμένη, δυσλειτουργική και άδικη. Αντιμέτωπη με τους οικονομικούς κραδασμούς της πανδημίας του covid-19 και της ρωσικής εισβολής στην Ουκρανία, απέτυχε να εκπληρώσει τις βασικές της υποχρεώσεις ως παγκόσμιο δίκτυο ασφαλείας - δήλωσε ο Γκουτέρες στη Χιροσίμα.

Στη σύνοδο κορυφής, ο Ιάπωνας οικοδεσπότης Fumio Kishida κάλεσε επισκέπτες από την Ινδία, τη Νοτιοανατολική Ασία, τη Νότια Αμερική, την Αφρική και τις χώρες του Ειρηνικού, αλλά οι μεγάλες δυνάμεις - η Κίνα και η Ρωσία, που ως μόνιμα μέλη με δικαίωμα βέτο έχουν τεράστια ευθύνη για την ρόλος του Συμβουλίου Ασφαλείας - δεν συμμετείχε.του ΟΗΕ. Ο Γκουτέρες μετέφερε τις προσωπικές του απογοητεύσεις ότι δεν έχουν γίνει αρκετά για τη μεταρρύθμιση των ξεπερασμένων θεσμών, καθώς και τις απογοητεύσεις του «παγκόσμιου νότου» ότι η φωνή των αναπτυσσόμενων χωρών δεν μπορεί να ακουστεί στην παγκόσμια οικογένεια.

Ο κόσμος σήμερα είναι πολύ διαφορετικός από ό,τι ήταν πριν από τρεις δεκαετίες, πόσο μάλλον το 1945. Μέχρι το 1980, οι ηγέτες της G-7 αντιπροσώπευαν χώρες των οποίων το συνδυασμένο ακαθάριστο εθνικό προϊόν ήταν μεγαλύτερο από όλες τις άλλες χώρες μαζί. Σήμερα είναι 29,9 τοις εκατό και η Κίνα σύντομα θα γίνει η κορυφαία οικονομική δύναμη στον κόσμο. Η Ινδία βρίσκεται επίσης σε ανοδική πορεία, με την οικονομία της να καταγράφει σταθερή ανάπτυξη 6%. Οι δύο πολυπληθέστερες χώρες στον κόσμο θα είναι υπεύθυνες για το 50% της αναμενόμενης παγκόσμιας ανάπτυξης φέτος, προβλέπουν οι προβλέψεις του Διεθνούς Νομισματικού Ταμείου.

Ο πρώην γενικός γραμματέας Dag Hammarskjeld είπε κάποτε ότι «Τα Ηνωμένα Έθνη δεν δημιουργήθηκαν για να οδηγήσουν τους ανθρώπους στον παράδεισο, αλλά για να σώσουν την ανθρωπότητα από την κόλαση», υπενθυμίζοντας την κολασμένη φρίκη των δύο παγκοσμίων πολέμων, που όμως επαναλαμβάνονται στην Ουκρανία. Η Ρωσία χρησιμοποίησε αναμενόμενα το δικαίωμα αρνησικυρίας της για να εμποδίσει το Συμβούλιο Ασφαλείας να ασκήσει οποιαδήποτε επιρροή στην «ειδική επιχείρηση», όπως την αποκαλεί η Μόσχα.

Μας δουλεύει, μας διαλύεται

Ο Ουκρανός πρόεδρος κάλεσε ανοιχτά τον παγκόσμιο οργανισμό «να δράσει ή να αυτοδιαλυθεί». Κανένα από τα δύο δεν είναι δυνατό. Ο πρόεδρος των ΗΠΑ Τζο Μπάιντεν υποστήριξε τις εκκλήσεις για επέκταση της σύνθεσης του εκτελεστικού οργάνου του ΟΗΕ σε μια προσπάθεια να ξεφύγει από το αδιέξοδο.

- Τα μέλη του Συμβουλίου Ασφαλείας, συμπεριλαμβανομένων των Ηνωμένων Πολιτειών, θα πρέπει συνεχώς να υπερασπίζονται τον Χάρτη των Ηνωμένων Εθνών και να απέχουν από τη χρήση του δικαιώματος αρνησικυρίας, εκτός από εξαιρετικά σπάνιες και έκτακτες περιπτώσεις, για να διασφαλιστεί ότι το Συμβούλιο παραμένει αξιόπιστο και αποτελεσματικό. Οι ΗΠΑ υποστηρίζουν πρωτοβουλίες για την αύξηση του αριθμού τόσο των μόνιμων όσο και των μη μόνιμων αντιπροσώπων στο Συμβούλιο. Σημαίνει μόνιμη ένταξη για τα έθνη που έχουμε υποστηρίξει εδώ και πολύ καιρό και μόνιμη ένταξη για χώρες από την Αφρική, τη Λατινική Αμερική και την Καραϊβική - είπε ο Μπάιντεν στην ομιλία του στη Γενική Συνέλευση του ΟΗΕ τον Σεπτέμβριο. Ενθάρρυνε χώρες από τον «Παγκόσμιο Νότο», καθώς και έθνη που υποστήριζαν από καιρό για μόνιμη εκπροσώπηση στο Συμβούλιο Ασφαλείας – Βραζιλία, Γερμανία, Ινδία, Ιαπωνία, Κένυα, Μεξικό, Νιγηρία και Νότια Αφρική.

Αλλά μια τέτοια μεταρρύθμιση των Ηνωμένων Εθνών είναι μια πολύ δύσκολη και μακρά διαδικασία. Στην περίπτωση της Κοινωνίας των Εθνών, που απέτυχε να αποτρέψει τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο, μια πιο πρακτική λύση ήταν η πλήρης κατάργηση του σώματος και η ίδρυση ενός εντελώς νέου, το οποίο διαδέχθηκε μόνο ένας θεσμός – η Παγκόσμια Οργάνωση Εργασίας.

Το Συμβούλιο Ασφαλείας είναι το πιο ισχυρό όργανο των Ηνωμένων Εθνών, με κύρια ευθύνη τη διατήρηση της διεθνούς ειρήνης και ασφάλειας. Για την επίτευξη αυτών των στόχων, ο Χάρτης δίνει στο Συμβούλιο το δικαίωμα να παρεμβαίνει για την επίλυση διαφορών, τη διεξαγωγή ερευνών και την αναζήτηση λύσεων μέσω διαπραγματεύσεων, διαμεσολάβησης και διαφόρων άλλων ειρηνικών πρωτοβουλιών, καθώς και να επιβάλλει κυρώσεις και να επιτρέπει τη χρήση βίας εάν είναι απαραίτητο εδραίωση της ειρήνης. Όλα τα μέλη του ΟΗΕ είναι υποχρεωμένα «να αποδεχτούν και να εφαρμόσουν πλήρως τις αποφάσεις του Συμβουλίου Ασφαλείας». Οι μεγαλύτερες χώρες που βρέθηκαν στη νικήτρια πλευρά του Β' Παγκοσμίου Πολέμου, ωστόσο, έχουν ένα σημαντικό προνόμιο. Οι Ηνωμένες Πολιτείες, η ΕΣΣΔ, η Δημοκρατία της Κίνας (Ταϊβάν), το Ηνωμένο Βασίλειο και η Γαλλία έλαβαν μόνιμη ένταξη και δικαίωμα βέτο.

Διεύρυνση του πίνακα

Η πρώτη μεγάλη πρωτοβουλία για τη διεξοδική μεταρρύθμιση του Συμβουλίου Ασφαλείας ήταν μετά την κατάρρευση της Σοβιετικής Ένωσης και το τέλος του Ψυχρού Πολέμου. Για τη μεταρρύθμιση, είναι απαραίτητο να ψηφιστούν για αλλαγές στον Χάρτη του ΟΗΕ, και αυτό μπορεί να γίνει μόνο με πλειοψηφία δύο τρίτων στη Γενική Συνέλευση με 193 κυρίαρχα κράτη, αλλά συμπεριλαμβανομένων των πέντε μόνιμων μελών του Συμβουλίου Ασφαλείας. Στην 78χρονη ιστορία του Χάρτη των Ηνωμένων Εθνών, μόνο πέντε τροποποιήσεις έχουν εγκριθεί, η τελευταία το 1973.

Οι σημαντικότερες μεταρρυθμίσεις ήταν η ένταξη της Λαϊκής Δημοκρατίας της Κίνας στη θέση της Ταϊβάν το 1971 και η επέκταση του Συμβουλίου από 11 σε συνολικά 15 μέλη το 1963. Η Ρωσία πολύ αργότερα κληρονόμησε το προνόμιο που είχε η Σοβιετική Ένωση πριν από την κατάρρευσή της. Αλλά ακόμη και την εποχή της ΕΣΣΔ, και μετά, τα πέντε προνομιούχα μέλη χρησιμοποίησαν το δικαίωμα του βέτο περισσότερο για να προστατεύσουν τα συμφέροντά τους παρά για να εμποδίσουν μια απόφαση του Συμβουλίου που δεν οδηγεί στην επίλυση του προβλήματος.

Όλες οι άλλες πρωτοβουλίες μπλοκαρίστηκαν, ενόψει των εκτεταμένων αλλαγών στον κόσμο και της επέκτασης των Ηνωμένων Εθνών από τα αρχικά 51 σε συνολικά 193 μέλη. Σχεδόν 50 από τα μέλη δεν έχουν υπάρξει ποτέ στο Συμβούλιο Ασφαλείας, ούτε ως προσωρινά μέλη. Οι Τέσσερις Μεγάλοι (Βραζιλία, Γερμανία, Ινδία και Ιαπωνία) υποστηρίζουν σταθερά ο ένας τις προσπάθειες του άλλου να είναι μεταξύ των μόνιμων μελών του ΟΗΕ. Αργότερα, η Ιταλία και η Αφρικανική Ένωση τους αντιτάχθηκαν με τα δικά τους μπλοκ. Τα τρία μπλοκ ζητούν να επεκταθεί το Συμβούλιο σε 25 ή 26 μέλη, με δικαίωμα βέτο 11. Σήμερα, η Αργεντινή, το Μεξικό, το Πακιστάν, η Ινδονησία, η Αίγυπτος, η Νιγηρία, η Κένυα και η Νότια Αφρική επιδιώκουν επίσης μόνιμη συμμετοχή στην Ασφάλεια Συμβούλιο.

Σήμερα δεν αποκλείεται το ενδεχόμενο διεύρυνσης του αριθμού των μη μονίμων μελών στο Συμβούλιο, αλλά είναι αδιανόητο να υπάρξει υποστήριξη κατά τα δύο τρίτα για την κατάργηση του δικαιώματος αρνησικυρίας ή την επέκτασή του σε περισσότερα μέλη.