Ќе одржиме референдум за обединување со Албанија. Запомнете го тоа“. Така рече, Рамуш Харадинај, ветеран политичар и кандидат за косовски претседател. Во очекување на избори, тоа би можело да се отфрли како реторички балон, но не поради фактот дека спојувањето од некаков вид со Албанија е единствената преостаната геополитичка опција на Косово.

Оваа ситуација произлезе од неуспехот на Косово по тринаесет години да добие признание за својата независност од Србија. Неговото барање се соочува со постојан отпор од Белград, кој се спротивставува на официјално отцепување на Косово поради емоционалната приврзаност на Србите кон тоа место и нивното верување дека тоа е незаконски одземено од Западот. За да се искомплицираат работите, косовските Албанци се спротивставија на какви било значајни отстапки за Србија за возврат на признавањето, бидејќи тие веруваат дека Србија е морално обврзана да ја прифати независноста на Косово по нејзиниот обид за чистење на територијата во 1999 година; со што многу западни влади се согласуваат.

Во 2011 година, ЕУ отвори дијалог меѓу Белград и Приштина, чија цел беше нормализирање на нивните односи, но оваа иницијатива се прекина во средината на деценијата, бидејќи Србија го задржа своето противење за признавање на Косово. Европските лидери се обидоа да ја примамат Србија со изгледите за членство во ЕУ ако ја отстапат територијата – и со закана дека нема да стане членка доколку не го стори тоа – но овој стимул се покажа како несоодветен. Додека Србите одбиваа да ја прифатат независноста на Косово, Албанците одбиваа сериозно да преговараат со Србите за што било друго.

Во САД, политичарите со фрустрација го забележаа неуспехот на ЕУ да ја донесе независноста на Косово. Не само што застојот во разговорите ја блокираше целта на Вашингтон за интеграција на Србија и Косово во западниот сојуз; но отвореното прашање за статусот на Косово исто така обезбеди влезна точка на Балканот за Русија и Кина, кои ја поддржаа позицијата на Србија за Косово во ООН.

Придонесот на Трамп

Како последица на тоа, кон крајот на 2017 година, администрацијата на Трамп започна тајни разговори меѓу претседателите на двете земји, Александар Вучиќ и Хашим Тачи, кои се фокусираа на прашањето што му е потребно на Вучиќ да му продаде договор за независност на српскиот народ. Во август 2018 година се појавија извештаи дека Вучиќ побарал енклава населена со Срби во северно Косово и јасна перспектива на ЕУ за Србија.

Тоа беше доволно за Тачи, кој прифати губење на северната енклава, која Приштина и онака не ја контролираше целосно, за возврат на признавање. Како последица на тоа, Косово ќе може да ја легализира својата независност, да стави крај на неизвесноста околу својата иднина, да се приклучи на меѓународните институции како што се ООН, ЕУ и НАТО и да започне да се развива политички и економски. Кога двајцата претседатели се согласија да продолжат на оваа основа, се согласи и администрацијата на Трамп.

Сепак, идејата за поделба пропадна при контакт со надворешниот свет. Во Косово, мнозинството гласачи ја отфрлија идејата за жртвување територија за возврат на нешто што Србија треба да го даде безусловно. Тоа го направија и повеќето косовски политичари, што доведе до маргинализација на Тачи и владата, под раководство на Харадинај, ја презеде контролата врз односите на Косово со Белград со воведување казнени тарифи за српскиот увоз.

На меѓународно ниво, Германија исто така ја отфрли идејата за поделба од страв да не се постави дестабилизирачки преседан за кревките држави Босна и Северна Македонија и го покажа својот основно несогласување со прекројување на границите по етнички линии. Ова имаше два главни ефекти: да им покаже на косовските Албанци дека нема меѓународен консензус за прашањето на поделба; и да се остави Вучиќ без територијална компензација и само ЕУ перспектива за да и понуди на српската јавност возвратно за отстапување на Косово.

Тоа само по себе веројатно беше доволно за да се стави крај на секоја шанса за договор. Сепак, во 2019 година, Франција и другите воведоа ефективен мораториум на какво било идно проширување на ЕУ и, со тоа, ефективен крај на шансите на Србија за влез во унијата. Во јули, Емануел Макрон му ја пренесе пораката на Белград дека ЕУ не може да се прошири без претходен процес на институционална реформа и во декември го суспендираше отворањето на нови поглавја за преговори со Србија, прашувајќи: ‘дали тоа го подобрува животот во Србија? Јас би рекол – не ’.

Во март минатата година, со во пресрет на претседателски избори, САД одлучија да направат последен чекор за постигнување договор со соборување на владата во Косово, инсталирање на подобар партнер и рестартирање на закочениот дијалог меѓу Белград и Приштина. Сепак, откако поделбата сега не е на маса, процесот на проширување на ЕУ е во застој и Србија нема очигледна причина да го признае Косово, можноста за договор за нејзината независност беше помината.

Тоа стана јасно кога Србија и Косово потпишаа договор во Белата куќа во септември, кој, иако беше голем по презентирањето, беше лишен од каква било вистинска содржина, зошто содржи само неколку одредби за прекуграничен транспорт, далеку од првичната цел на договорот за независност на Косово. Следствено на тоа, Вучиќ рече дека нема да го признае Косово сè додека остане претседател, позиција што им одговара на повеќето Срби кои сакаат да го замрзнат косовското прашање.

Се ограничуваат опциите за Косово

Ова има големи импликации за Косово каде опцијата за независност сега е затворена во догледна иднина, со што се стеснуваат стратешките избори на Приштина на само два. Едната е да се одржи статус кво состојбата со надеж дека нешто на крајот ќе ја смени позицијата на Србија, како што се масовните политички санкции кон Белград од страна на Американците. Сепак, оваа опција е комплицирана бидејќи нема реални изгледи САД да применат таков притисок; и, сè додека статусот на Косово останува нејасен, тоа нема да успее да се развива политички и економски.

Втората опција е обединување од некаков вид со соседна Албанија, која нуди алтернативен пат за излез од тековната ситуација на Косово. Не само што ќе го консолидира одвојувањето на Косово од Србија и ќе ја обезбеди заштитата на Албанија; но обединувањето исто така ќе му овозможи на Косово пристап до надворешниот свет. Косовците можат да патуваат со албански пасоши; да тргуваат на меѓународно ниво според албански услови; и ја претставуваат Албанија во странство, без разлика дали се во ООН или на спортски натпревари. Накратко, Косово може повеќе или помалку да ја нормализира својата меѓународна позиција без, како што нагласи Харадинај, „одобрување на Србија“.

Ова не е нова идеја. Целта на националното обединување е широко дискутирана и има силна поддршка меѓу луѓето што живеат во Албанија и Косово и кои се гледаат себеси како дел од единствена албанска нација. Една анкета од 2019 година покажа дека 64% од Албанците во Косово и 75% од Албанците во Албанија ќе гласаат за национално обединување на кој било референдум за ова прашање.

Идејата има поддршка и меѓу политичките лидери и во Албанија и во Косово кои дадоа разни јавни изјави за поддршка на националното обединување во текот на последната деценија: за албанскиот премиер, Еди Рама, заедничката држава е „неизбежна и несомнена“. Албанија и Косово исто така потпишаа различни договори насочени кон интеграција на двете, вклучително и планови за царинска унија, заедничка надворешна политика и заеднички амбасади.

Сепак, досега имаше мала практична интеграција, од две причини. На Косово, албанското население беше насочено кон обид да воспостави целосна независност од Србија, што е нивна основна политичка цел уште од 1990 година. Тоа не исклучува обединување на некаков вид со Албанија на подолг рок, но на ова се гледа како на секундарна цел, откако Косово конечно ќе се ослободи.

Во меѓувреме, Албанија беше насочена со огромно мнозинство кон обидите да се приклучи кон ЕУ, што не ја прифаќа идејата за албанско национално обединување, што значи дека Тирана не го туркаше ова прашање. Наместо тоа, таа ја продолжи идејата за албанско обединување во рамките на ЕУ без граници, што е побезбедна и помалку комплицирана опција, според претпоставката дека и Албанија и Косово на крајот ќе се приклучат на унијата.

Во овој контекст, шпекулациите од политичките лидери во врска со обединувањето на Албанија и Косово до сега имаат тенденција да бидат условни: „ако не можеме да се обединиме во рамките на ЕУ, ќе мора да се обединиме надвор од неа“. Дури и неодамнешната изјава на Харадинај јасно стави до знаење дека тој претпочита „евро-атлантско Косово, дел од ЕУ и НАТО“ и дека ќе следи референдум, доколку тоа не се случи.

Сепак, овие фактори повеќе не се применуваат. Косово не може да добие признавање од Србија, затворајќи ја опцијата за независност, а планот на Албанија за влез во ЕУ е практично завршен сè додека Франција и другите блокираат какво било понатамошно проширување. Според тоа, кој и да заврши да владее со Косово по претстојните избори, ќе има малку избор освен да работи кон интеграција на Косово со Албанија, како единствен начин да се стави крај на неизвесноста на територијата.

Значајно е тоа што Албин Курти, лидерот на партијата Самоопределување, која веројатно ќе победи на претстојните парламентарни избори и можен премиер, одговори на ветувањето на Харадинај со изјава: „ќе ги прифатиме резултатите од референдумот“.

Во меѓувреме, Албанија ќе има малку што да изгуби од Европејците од спроведувањето  на спојувањето со Косово. Наместо тоа, ќе види дека на Косово му треба излез од слабост, дека независноста е невозможна и дека, за да се зачува благосостојбата на своите сонародници преку границата, Албанија ќе мора да продолжи напред и да го интегрира Косово. На кратко, настаните сега заговараат деблокада на заспаниот процес на обединување.

Преговори за Голема Албанија

Дали ова значи дека следна станица е Голема Албанија? Не баш, затоа што на патот има пречка, имено Србија, која се спротивставува на обединувањето на Косово со Албанија исто колку што се спротивставува на независноста на Косово и се грижи особено за благосостојбата на српското население на Косово и во албанската национална држава.

Доколку Косово направи практични чекори кон обединување со Албанија, владата во Белград ќе се најде под силен домашен притисок да го запре процесот. И ако не може да го постигне ова со искористување на влијанието на САД и ЕУ, кои покажаа релативно мал интерес за ова прашање досега, ќе се најде под притисок да се запре работата еднострано: разбирливо, неодамнешна анкета покажа дека половина од Србите се подготвени да земат оружје за да се задржи Косово.

Сепак, настаните веројатно нема да дојдат до оваа точка. Српското раководство не сака да се судри со Албанија на Косово, особено со оглед на ризикот во конфликтот да ги вовлечат САД на албанска страна. Ниту, пак, Албанија сака воено да се судри со Србија, поголем и помоќен противник.

Наместо тоа, заеднички интерес на двете влади е да работат заедно кон некаков вид преговарачки исход на Косово, со кој се избегнува ризикот од конфликт, градејќи вез односите воспоставени од Вучиќ и Рама. Двајцата се среќаваат често и, како водачи со ист основен проблем – имено, како да ги интегрираат своите регионални дијаспори во проширена матична држава без да предизвикаат воен конфликт – се чини дека тие имаат разбирање.

Каде води сето ова е прашање на шпекулација, но исходот од приказната за Косово неизбежно ќе биде дефиниран од политичката реалност на теренот. Една е дека, надвор од северот, населението на Косово е претежно албанско и сака да се обедини со Албанија, ако Косово не може да биде независно.

Втората реалност е дека, надвор од северната енклава, Србија не може да го запре обединувањето на Косово со Албанија, ако двајцата се решени да се обединат. Србија може да се закани со разни репресалии, но ако Албанија и Косово одлучат да направат чекор кон оваа цел, на пример, со отстранување на физичката инфраструктура на нивната заедничка граница, Србија практично може да стори малку.

Тоа значи дека Косово веројатно ќе се интегрира стабилно со Албанија во економската и политичката сфера во текот на следните неколку години, а Србија ќе биде принудена во позиција да се обиде да спаси што е можно повеќе од лошата состојба – всушност, заживување на стратегијата на Вучиќ од ерата на Трамп.

Ова води кон трета реалност, а тоа е дека северната енклава е населена со Срби и само делумно интегрирана во остатокот од Косово. Како последица на тоа, Србија ќе се обиде да го задржи ова, а интерес на Албанија ќе бидат да прифати. Навистина, извештаите сугерираат дека ова е позицијата што ја презеде Рама во 2018 година. Косовските Албанци нема да го сакаат тоа, но ќе им треба помош од Албанија и ставот на Рама ќе биде дека ова е разумна цена да се плати за отцепување на Косово од Србија, додека се избегнува војна.

И четврто е дека Србија ќе сака повеќе од северно Косово за возврат на признавање бидејќи наградата за членство во ЕУ веројатно сега е исклучена. Како последица на тоа, Србија ќе инсистира на секој договор околу Косово, исто така, да вклучува албанска поддршка за нов регионален ентитет, кој и дава на Србија шанса да ја интегрира својата дијаспора во Босна и Црна Гора.

Тоа ќе биде лесна продажба, бидејќи Албанија ја дели оваа цел – оттука и нејзиното вклучување во проектот на Србија за „мини-Шенген“ кој има за цел да реплицира некои од условите на единствениот пазар на ЕУ и царинската унија на западен Балкан. Не само што воспоставувањето регионален ентитет ќе го олесни решавањето на косовското прашање, туку и Албанија може да се приближи до нејзината дијаспора во Северна Македонија, Црна Гора и Србија.

После тоа, Србија веројатно ќе види стратешки интерес во согласувањето со интеграцијата на Косово во Албанија, дозволувајќи им на Албанците да го повратат туѓиот напад за регионален иредентизам, и обидувајќи се – некако – да ја искористат новата ситуација за да ја интегрираат својата регионална дијаспора во Србија, најзначајно Република Српска. Откако ќе го добие она што српските гласачи ќе го видат како компензација, Белград тогаш ќе може да го отстапи Косово.

Тоа би довело до крајот на косовската приказна во воспоставувањето на Голема Албанија. Меѓутоа, ако Србија го има својот пат, последниот предуслов за ова ќе биде паралелното воспоставување на Голема Србија.

Преземено од Opendemocracy.net